Tafsiri ya Surat An-Nisaa

Nayo iliteremka Madina.

1. Enyi watu! Mcheni Mola wenu Mlezi ambaye aliwaumba kutokana na nafsi moja, na akamuumba mkewe kutoka kwayo. Na akaeneza kutokana na wawili hao wanaume wengi na wanawake. Na mcheni Mwenyezi Mungu ambaye kwaye mnaomba, na jamaa zenu. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kuwaangalia.

# {1} Yeye Mtukufu aliifungua Sura hii kwa kuamrisha kumcha Yeye na kuhimiza kumwabudu Yeye, na kuamrisha kuwaunga jamaa na kuhimiza hilo. Na akabainisha sababu inayofanya na kulazimu kila moja katika hayo, na kwamba chenye kulazimu kumcha Yeye ndiye Mola wenu Mlezi, "Ambaye aliwaumba" na akawaruzuku na akawalea kwa neema zake kubwa, ambazo katika jumla yake ni kuwaumba "kutokana na nafsi moja." Na akafanya "mkewe kutoka kwayo" ili afaaane naye ndiyo apate utulivu kwake. Na ili neema itimie kwa hilo, na apate furaha kwa hilo. Na vile vile katika yale yanayoleta na kulazimu kumcha Yeye ni kuombana kwenu kupitia kwake, na kutukuza kwenu, mpaka nyinyi mnapotaka kutimiza mahitaji yenu na haja zenu, mnazifikia kwa kuomba kupitia kwa [Mwenyezi Mungu], basi anayetaka hayo kutoka kwa mwingine husema: Ninakuomba kwa Mwenyezi Mungu kwamba ufanye jambo fulani; kwa sababu ya kile anachojua kilicho ndani ya moyo wake cha kumtukuza Mwenyezi Mungu, kinachomfanya asikatae kumwitikia aliyemwomba kwa Mwenyezi Mungu. Kwa hivyo, kama mlivyomtukuza kwa hayo, basi mtukuzeni kwa kumuabudu na kumcha. Na vile vile kujulisha kuwa yeye ni “mwenye kuona.” Yani anawaona waja wake katika hali za harakati zao, na utulivu wao, na siri yao, na dhahiri yao, na hali zote yeye anawaona ndani yake, jambo ambalo linamlazimu kumchunga na kumstahi zaidi kwa kushikamana na kumcha. Na katika kujulisha kwamba Yeye aliwaumba kutokana na nafsi moja, na kwamba aliwaeneza katika pande za ardhi pamoja na kurejea kwao kwenye asili moja ili wahurumiane wao kwa wao, na wafanyiane upole wao kwa wao. Na aliunganisha amri ya kumcha na amri ya kufanyia tumbo za uzazi wema, na kuwakataza kuzikata ili kuisisitiza haki hii. Na kwamba kama inavyolazimu kutimiza haki za Mwenyezi Mungu, basi vile vile inalazimu kutimiza haki za viumbe, hasa jamaa wa karibu miongoni mwao. Bali kutekeleza haki zao ni katika haki ya Mwenyezi Mungu ambayo Mwenyezi Mungu aliiamrisha. Na tafakari jinsi alivyoifungua sura hii kwa amri ya uchamungu, na kuunga matumbo ya uzazi, na wanandoa kwa ujumla, kisha baada ya hapo akaeleza mambo haya kwa undani kabisa, kuanzia mwanzo wa surah hadi mwisho wake. Na ni kana kwamba imejengeka juu ya mambo haya yaliyotajwa, ikifafanua yale yaliyojumuishwa kwayo, na yenye kubainisha yale yenye maana zaidi ya moja. Na katika kauli yake, “na akamuumba mkewe kutoka kwayo” kuna kujulisha kuhusu kuzichunga haki za waume na wake na kuzitekeleza. Kwa sababu, wake wameumbwa kutokana na waume; kwa hivyo, kati ya waume na wake kuna nasaba ya karibu zaidi, na muungano mkubwa sana, na uhusiano madhubuti kabisa.

Na kauli yake Yeye Mtukufu:

2. Na wapeni mayatima mali zao. Wala msibadilishe kibaya kwa kizuri. Wala msile mali zao pamoja na mali zenu. Hakika, yote hayo ni dhambi kubwa.

# {2} Hili ndilo jambo la kwanza alilousia katika haki za viumbe katika sura hii. Nao ni mayatima waliofiwa na wazazi wao wanaowalea hali ya kuwa wao ni wadogo, na dhaifu, na wasioweza kujisimamia masilahi yao. Kwa hivyo, Yeye Mwingi wa huruma, Mwingi wa Rehema akawaamrisha waja wake kuwafanyia wema, na kwamba wasizikaribie mali zao isipokuwa kwa njia iliyo bora zaidi. Na kwamba wawape mali zao - wakifikia utu uzima na wakawa na uamuzi wa busara- kamili na nyingi. Na kwamba wasibadilishe viovu, ambako ni kuila mali ya yatima bila ya haki. "Kwa vizuri" ambayo ni halali ambayo haina ubaya wowote wala matokeo mabaya. "Msile mali zao pamoja na mali zenu" yani, pamoja na mali zenu. Na ndani yake kuna tahadharisho juu ya ubaya wa kula mali yao katika hali hii. Ambayo mtu amejitosheleza bila ya kuihitaji kwa sababu ya yale ambayo Mwenyezi Mungu alimpa kutokana na riziki katika mali yake. Kwa hivyo, atakayefanya ujasiri wa kufanya hivyo katika hali hii; basi kwa hakika atakuwa amebeba "jukumu kubwa." Yani, dhambi kubwa na mzigo mkubwa. Na katika kubadilisha kibaya kwa kizuri ni mlezi kuchukua katika mali ya thamani ya yatima kisha anaweka badala yake kutoka kwa mali yake duni. Na ndani yake kuna ulezi juu ya mayatima. Kwa sababu linaloambatana na kumpa yatima mali yake ni kuthibiti ulezi wa mwenye kupeana juu ya mali yake yatima. Na ndani yake kuna amri ya kutengeneza mali ya yatima. Kwa sababu, ukamilifu wa kumpa mali yake ni kuilinda na kuifanyia yale yanayoifanya kuwa nzuri, na kuikuza na kutoziweka kwa yale yanayofisha na yale yaliyo hatari.

3. Na ikiwa mnaogopa kuwa hamtowafanyia mayatima uadilifu, basi oeni mnaowapenda katika wanawake, wawili au watatu au wanne. Na mkiogopa kuwa hamwezi kufanya uadilifu, basi mmoja tu, au wale ambao mikono yenu ya kulia imewamiliki. Kufanya hivi ndiko kutapelekea msidhulumu. 4. Na wapeni wanawake mahari yao hali ya kuwa ni kipawa. Lakini wakiwatunuku kitu kwayo kwa roho safi yao, basi kileni kiwashuke kwa raha.

# {3} Yani, na mkiogopa kuwa hamtafanya uadilifu kwa mayatima wanawake [ambao] wako chini ya ulinzi wenu na katika ulezi wenu, na mkaogopa kuwa hamtawatekelezea haki zao kwa kuwa hamuwapendi, basi waendeeni wengineo, na muoe, "mnaowapenda katika wanawake." Yani, mliowachagua miongoni mwa wanawake wenye dini, na mali, na urembo, na heshima, na nasaba, na yasiyokuwa hayo katika sifa zinazosababisha kuwaoa. Basi chagueni kwa rai yenu. Na miongoni mwa bora zaidi kinachochaguliwa katika hayo ni sifa ya dini, kama alivyosema Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake, - “Mwanamke anaolewa kwa sababu nne: kwa mali yake, na kwa urembo wake, na kwa nasaba yake, na kwa dini yake. Basi jishindie mwenye dini, mkono wako wa kulia ukajipake vumbi.” Na katika aya hii, kuna kwamba mtu anapaswa kuchagua kabla ya kufunga ndoa. Bali Mwenye Sheria alimruhusu kumtazama yule ambaye anataka kumuoa. Ili aoe baada ya kuwa na elimu juu ya jambo lake hili. Kisha akataja idadi ya wanawake aliowaruhusu, na akasema, "Wawili au watatu au wanne." Yani mwenye kupenda kuchukua wawili; na afanye, au watatu; na afanye, au wanne; na afanye, wala asiongeze juu ya hiyo. Kwa sababu, Aya hii ilitajwa ili kuonyesha neema. Kwa hivyo, hairuhusiwi kuzidisha juu ya yale aliyoyataja Mwenyezi Mungu kwa kauli moja. Na hilo ni kwa sababu mwanamume huenda matamanio yake yasiishe kwa mmoja, basi akaruhusiwa mmoja baada ya mwingine mpaka wafike wanne. Kwa sababu, katika wanne kuna kutoshelezwa kwa kila mtu isipokuwa katika hali adimu. Na pamoja na haya, yeye anaruhusiwa kufanya hivyo ikiwa nafsi yake itakuwa salama kutokana na dhuluma, na akajiamini katika kuwatekelezea haki zao. Lakini akiogopa kitu katika jambo hili, basi na aachie kwa mmoja au yule ambaye mkono wake wa kulia unamiliki. Kwa sababu, si wajibu kwake kugawanya kwa usawa katika wanawake ambao mkono wake wa kulia unamiliki. "Hilo," yani, kumwoa mmoja tu au yule ambaye mkono wake wa kulia unamiliki, "ndilo karibu zaidi kwamba msiegemee;" yani, kudhulumu. Na katika hili kuna kwamba mja hapaswi kuliendea jambo ambalo anahofiwa kufanya dhuluma na kutotekeleza wajibu hata ikiwa linaruhusika. Bali inalazimu awe na wasaa na kuwa salama. Kwa maana, kuwa salama ndicho kitu bora zaidi anachoweza mja kupewa.

# {4} Na kwa kuwa watu wengi wanawadhulumu wanawake na kuwanyima haki zao hasa mahari ambayo ni mengi na kwa mara moja ambayo ni ngumu kumpa mke; akawaamrisha na akawahimiza kuwapa wanawake "mahari yao hali ya kuwa ni kipawa." Yani, kwa roho safi na kwa hali ya utulivu. Basi msiwacheleweshee au kuwapunja kitu kutoka kwayo. Na ndani yake kuna kwamba mahari hulipwa kwa mwanamke ikiwa anajukumika (Mukallafa), na kwamba anaimiliki kwa mkataba wa nikaha. Kwa sababu, alifungamanisha naye. Na kufungamanisha kunalazimu umiliki. "Lakini wakiwatunuku kitu kwayo," yani, kutoka kwa mahari "kwa roho yao safi" kwa kuwaruhusu kwa ridha na hiari, kwa kuacha kitu kwayo au kuichelewesha, au kuchukua kitu kingine badala yake; "basi kileni kiwashuke kwa raha." Yani, hakuna ubaya wowote juu yenu katika hilo wala matokeo mabaya. Na ndani yake kuna ushahidi kwamba mwanamke ana haki ya kutumia mali yake hata kama ni kwa kuitoa kama sadaka ikiwa ana akili timamu. Lakini ikiwa hayuko hivyo, basi hakuna hukumu juu ya kipawa chake, na kwamba mlinzi wake hana chochote katika mahari yake isipokuwa kile alichopewa naye kwa roho safi. Na katika kauli yake, "basi oeni mnaowapenda katika wanawake" kuna ushahidi ya kwamba kumuoa wanawake waovu hakukuamrishwa. Bali limekatazwa, kama vile mshirikina na mwanamke apindukiaye mipaka. Kama alivyosema Mola Mtukufu, "Wala msiwaoe wanawake washirikina mpaka waamini." Na akasema, "Mwanamke mzinifu haolewi isipokuwa na mwanamume mzinifu au mshirikina."

Na kauli yake Yeye Mtukufu:

5. Wala msiwape wasio na akili mali zenu ambazo Mwenyezi Mungu amezifanya kuwa za kuwakimu. Na walisheni kutoka kwayo, na wavisheni, na waambieni kauli njema.

# {5} As-Sufaha ni wingi wa safiih, yani asiyekuwa na akili timamu. Naye ni yule asiyeweza kutumia mali yake vizuri: Ima kwa sababu ya kukosa akili, kama vile mwendawazimu, mpumbavu, na mfano wao, au kwa kukosa kwake uamuzi wa busara kama vile mdogo na yule asiyekuwa na uamuzi wa busara. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu akawakataza walinzi kuwapa watu hawa mali zao kwa kuogopea kuziharibu. Kwa sababu Mwenyezi Mungu alizifanya kuwa ni za kuwakimu waja wake katika masilahi ya dini yao na dunia yao. Na hawa hawawezi kuzisimamia vyema na kuzihifadhi. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu akawaamuru mlinzi wasiwape mali hizo. Bali awape riziki kutoka humo, na awavishe, na watoe humo yale yanayohusiana na dharura zao na mahitaji yao ya kidini na ya kidunia, na kwamba wawaambie maneno mema. Kwa kuwaahidi wakiomba kuwa watawapa mali hizo baada ya wao kuwa na uwezo wa kufanya uamuzi wa busara na mfano wa hayo. Na wawaongeleshe kwa upole ili kuwatuliza fikira zao. Na katika kufungamanisha kwake Mwenyezi Mungu mali na walinzi, kuna ishara ya kwamba inawalazimu wafanye katika mali za wale wasiokuwa na uamuzi wa busara, kama vile wanavyofanya katika mali zao. Kama vile kuzihifadhi, na kuziendesha, na kutoziachia yenye kuzihatarisha. Na katika Aya hii, kuna ushahidi ya kwamba hela za matumizi za wendawazimu, na watoto wadogo, na wale wasiokuwa na uamuzi wa busara ziko katika mali zao ikiwa wana mali. Kwa kauli yake, "Na walisheni kutoka kwayo, na wavisheni." Na ndani yake kuna ushahidi kwamba maneno ya mlinzi yanakubalika katika yale anayodai kuhusiana na matumizi yanayowezekana na mavazi. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu alimfanya kuwa mdhamini juu ya mali zao. Kwa hivyo, inalazimu kuikubali kauli ya mdhamini.

6. Na wajaribuni mayatima mpaka wanapofikia umri wa kuoa. Mkiona uamuzi wa busara ndani yao, basi wapeni mali zao. Wala msizile kwa kupitiliza na mapema mapema kwa kuwa watakuja kuwa watu wazima. Na yule ambaye ni tajiri, basi na ajizuilie. Na yule ambaye ni fakiri, basi na ale kwa wema. Na mtakapowapa mali zao, basi washuhudisheni mashahidi juu yao. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mhasibu.

# {6} Al-Ibtilaa ni kumfanyia mtu mtihani na majaribio. Na hilo linakuwa kwa kumpa yatima aliyekaribia kuwa mwenye uamuzi wa busara, ambaye inawezekana afanye uamuzi wa busara kitu kidogo katika mali yake. Na aitumie katika njia inayofaana naye, ili ubainike kwa hilo uamuzi wake wa busara kutokana na upumbavu wake. Na ikiwa ataendelea kutoitumia vizuri, basi hatapewa mali yake. Bali ataendelea kubaki katika upumbavu wake hata akifikia umri mkubwa. Lakini, ukidhihirika uamuzi wake wa busara, na kutengenea kwake katika mali yake, na akafikia umri wa kuoa, "basi wapeni mali zao" kamili na kwa wingi. "Wala msizile kwa kupitiliza," yani, kuvuka mpaka wa halali ambao Mwenyezi Mungu aliwaharamishia katika mali zao. "Na mapema mapema kwa kuwa watakuja kuwa watu wazima." Yani, wala msizile katika hali ya udogo wao ambayo ndani yake hawawezi kuzichukua kutoka kwao, wala kuwazuia kuzila. Mnaharakisha kufanya hivyo kwa kuwa watakuja kuwa watu wazima na wazichukue kutoka kwenu, na wawazuie nazo. Na hili ni katika mambo yanayotokea kutoka kwa wengi wa walezi ambao hawana hofu kwa Mwenyezi Mungu wala huruma na upendo kwa mlelewa wao. Wanaiona hali hii kuwa ni hali ya fursa. Kwa hivyo, wanaitumia kama fursa na kuharakisha yale Mwenyezi Mungu aliwaharamishia. Kwa hivyo Yeye Mtukufu akakataza hali hii hasa.

7. Wanaume wana fungu katika yale wanayoyaacha wazazi na jamaa wa karibu. Na wanawake wanalo fungu katika yale waliyoyaacha wazazi na jamaa wa karibu. Kwa kile kilicho kidogo chake au kingi. Ni mafungu yaliyofaradhiwa.

# {7} Waarabu wakati wa Jahiliyya kwa sababu ya ukatili wao na ugumu wao walikuwa hawawarithishi wanyonge kama vile wanawake na watoto. Na walikuwa wakiwagawia urithi wanaume wenye nguvu tu. Kwa sababu walikuwa wakidai kuwa wao tu ndio wanaoweza vita, na kupigana, na kunyang’anya, na kupora. Kwa hivyo, Yeye Mola Mlezi, Mwenye rehema, Mwenye hekima akataka kuwawekea waja wake sheria ambayo wako sawa wanaume wao na wanawake wao, wenye nguvu wao na wanyonge wao. Na aliweka mbele ya hayo jambo la jumla ili nafsi zilizoee hilo, kisha maelezo ya kina yaje baada ya ujumla ambao nafsi zina shauku juu yake, na kuondoka kwa unyama ambao unatokana na ada mbaya. Na akasema, “Wanaume wana fungu,” yani, sehemu; “katika yale wanayoyaacha wazazi;” yani, baba na mama, “na jamaa wa karibu.” Na huu ni ujumla baada ya umahususi. “Na wanawake wanalo fungu katika yale waliyoyaacha wazazi na jamaa wa karibu.” Basi ni kana kwamba ilisemwa: Je, fungu hilo linarejea kwa desturi na ada na kwamba wawape wanachotaka au ni kitu kilichopimwa? Kwa hivyo, Yeye Mtukufu akasema, “Ni mafungu yaliyofaradhiwa.” Yani, ameshayapima Yeye Mwenye kujua, Mwenye hekima. Na Mwenyezi Mungu akipenda, utakuja ubaninisho wa hilo. Na pia, hapa kuna fikira nyingine potofu: pengine mtu anaweza kufirikia kwamba wanawake na watoto hawana fungu isipokuwa katika mali nyingi. Kwa hivyo, akaondoa hilo kwa kauli yake, “Kwa kile kilicho kidogo chake au kingi.” Basi ni Mwenye baraka nyingi Yeye ambaye ndiye mbora wa wanaohukumu.

8. Na wakihudhuria ugawi jamaa wa karibu, na mayatima, na masikini, basi wapeni kwayo (yani mali ya urithi), na waambieni kauli njema.

# {8} Na hii ni katika hukumu nzuri, tukufu, za Mwenyezi Mungu zenye kutuliza nyoyo. Akasema, "Na wakihudhuria ugawi" wa urithi "jamaa wa karibu" yani jamaa wa karibu wasiorithi kwa sababu fulani. Na kauli yake, "ugawi" ni kwa sababu warithi ni miongoni mwa wale wanaogawiwa urithi. "na mayatima na masikini;" yani, wale wanaostahiki miongoni mwa mafakiri. "Basi wapeni kwayo," yani, wapeni kilicho rahisi katika mali hii iliyowajia bila ya juhudi, wala taabu, wala shida, wala machovu. Kwa maana nafsi zao zinaingojea, na nyoyo zao zinaitazamia. Basi zitulizeni fikira zao kwa yale ambayo hayawadhuru, na yana manufaa kwao. Na inachukuliwa kutoka katika maana isiyokuwa ya moja kwa moja kwamba kila mtu ambaye anatazamia na anangoja kile kilichokuja mbele ya mtu inampasa kumpa kile kilicho rahisi kwake. Kama Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – alivyokuwa akisema, “Mmoja wenu anapojiwa na mtumishi wake na chakula chake; basi na amkalishe pamoja naye. Na ikiwa hatamkalisha pamoja naye, basi na ampe tonge moja au matonge mawili;” au kama alivyosema. Na Maswahaba - Mwenyezi Mungu awe radhi nao – walikuwa yanapoanza matunda ya kwanza ya miti yao, wanamletea Mtume wa Mwenyezi Mungu – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake, – naye anayabariki na anamtazama mtoto mdogo zaidi ambaye yupo karibu naye. Na anampa hayo, kwa sababu ya kujua kungojea kwake kukubwa kwa hilo. Na yote haya ni ikiwa kuna uwezekano wa kupeana. Na ikiwa hilo haliwezekani kwa sababu ni haki ya wale wasiokuwa na uwezo wa kufanya uamuzi wa busara, au kuna kile ambacho ni muhimu zaidi kuliko hilo, basi na awaambie “kauli njema.” Yani, awajibu jawabu nzuri kwa kauli nzuri isiyokuwa chafu wala mbaya.

9. Na wachelee wale ambao lau kuwa na wao wangeliacha nyuma yao dhuria wanyonge, wangeliwahofia. Basi nao wamche Mwenyezi Mungu, na waseme kauli iliyo sawa. 10. Hakika, wale wanaokula mali za mayatima kwa dhuluma, hapana shaka yoyote wanakula matumboni mwao moto. Na wataingia Moto wenye Mwako mkali.

# {9} Ilisemwa kuwa haya anaambiwa yule ambaye amemhudhuria yule ambaye amejiwa na kifo, na ambaye ni dhalimu katika wasia wake, kwamba amwamuru afanye uadilifu katika wasia wake na usawa ndani yake, kwa ushahidi wa kauli yake, “na waseme kauli iliyo sawa.” Yani, iliyo sawa inayoafikiana na uadilifu na ada. Na kwamba wamwamrishe yule anayetaka kuwausia watoto wake kwa kile wanachopenda wafanyiwe watoto wao baada yao. Na ilisemwa kuwa kilichokusudiwa kwa hilo walezi wa wale wasioweza kufanya uamuzi wa busara kama vile wendawazimu, na watoto wadogo, na walio dhaifu kwamba wawatendee katika masilahi yao ya kidini na ya kidunia kama wanavyopenda watendewe dhuria wao wadhaifu baada yao. “Na wamche Mwenyezi Mungu,” yani, katika ulezi wao juu wengine. Yani wawatendee yale ambayo uchamungu ndani yake kama vile kutowadunisha, kuwasimamia, na kuwafanya wamche Mwenyezi Mungu.

# {10} Na alipowaamrisha hayo, akawakemea dhidi ya kula mali za mayatima, na akawatishia adhabu kali zaidi kwa hayo. Akasema, “Hakika, wale wanaokula mali za mayatima kwa dhuluma,” yani, bila ya haki. Na kizuizi hiki kinatoa yale yaliyotangulia kuhusu masikini kuruhusiwa kula kwa wema, na kuruhusika kuchanganya mali zao na mali za mayatima. Kwa hivyo, mwenye kuila kwa dhuluma, basi hakika, “wanakula matumboni mwao moto.” Yani, hakika walichokula ni moto unaowaka ndani mwao. Nao ndio walioungiza katika matumbo yao. “Na wataingia Moto wenye mwako mkali.” Yani, moto unaochoma, uliookwa. Na hili ndilo tishio kubwa zaidi lililokuja kuhusiana na madhambi, linaloashiria uovu wa kula mali za mayatima, na ubaya wake, na kwamba hilo linasababisha kuingia motoni. Kwa hivyo, hilo likaashiria kuwa hilo ni miongoni mwa madhambi makubwa zaidi. Tunamuomba Mwenyezi Mungu usalama.

11. Mwenyezi Mungu anawausia juu ya watoto wenu: Fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili. Na wakiwa ni wanawake zaidi ya wawili, basi wana theluthi mbili za alichokiacha maiti. Lakini akiwa mtoto mwanamke ni mmoja, basi fungu lake ni nusu. Na kwa wazazi wake wawili, kila mmoja wao apate sudusi moja katika kile alichokiacha, ikiwa ana mtoto. Na akiwa hana mtoto, na wazazi wake wawili wakawa wanamrithi, basi mama yake atapata theluthi moja. Na akiwa ana ndugu, basi mama yake atapata sudusi. Haya ni baada ya kutolewa alichousia au kulipa deni. Baba zenu na watoto wenu, nyinyi hamjui ni nani kati yao aliyekaribu zaidi kwenu kwa manufaa. Hiyo ni Sharia iliyotoka kwa Mwenyezi Mungu. Bila ya shaka, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima. 12. Nanyi mna nusu ya walichoacha wake zenu ikiwa hawana mtoto. Lakini ikiwa wana mtoto, basi mna robo katika kile walichokiacha, baada ya wasia waliyousia au kulipa deni. Na wake zenu wana robo katika kile mlichokiacha, ikiwa hamna mtoto. Lakini ikiwa mna mtoto, basi wana thumuni katika kile mlichokiacha, baada ya wasia mliousia au kulipa deni. Na ikiwa mwanamume au mwanamke anayerithiwa hana mtoto wala wazazi, lakini anaye kaka au dada, basi kila mmoja wao ana sudusi. Na wakiwa zaidi kuliko hivyo, basi watashirikiana katika theluthi, baada ya wasia iliyousiwa au kulipa deni, pasi na kuleta madhara. Huu ndio wasia uliotoka kwa Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mpole.

Aya hizi na Aya iliyo mwisho wa sura hii ni Aya za mirathi ambazo zinaijumuisha. Hizi pamoja na hadithi ya Abdullah bin Abbas, iliyothibiti katika Sahih Al-Bukhari. “Zifikisheni mirathi kwa wale wanaozistahiki. Na chochote chenye kubaki, basi ni cha mtu wa kiume anayestahiki zaidi;" zinajumuisha sehemu kubwa ya hukumu za mirathi, bali hukumu zote, kama utakavyoliona hilo, isipokuwa urithi wa akina nyanya. Huo haukutajwa ndani yake. Lakini ilithibiti katika “As-Sunan (vitabu vya hadithi) kutoka kwa Al-Mughirah bin Shu’bah na Muhammad bin Maslama: kwamba Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - alimpa nyanya sudusi moja, pamoja na makubaliano ya wanazuoni juu ya hilo.

# {11} Basi kauli yake Yeye Mtukufu, "Mwenyezi Mungu anawausia juu ya watoto wenu." Yani, watoto wenu, enyi kundi la wazazi ni amana kwenu ambayo Mwenyezi Mungu amewausia kuyasimamia masilahi yao ya kidini na ya kidunia. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "Enyi mlioamini! Jilindeni nafsi zenu na ahali zenu ktokana na Moto ambao kuni zake ni watu na mawe." Basi watoto kwa wazazi ni wausiwa. Kwa hivyo, ima wautekeleze wasia huo, na wawe na thawabu nyingi. Au waupuuze, na wastahili onyo na adhabu. Na hii ni katika yale yanayoashiria kwamba Mwenyezi Mungu Mtukufu ndiye Mwingi wa huruma zaidi kwa waja wake kuliko wazazi, kwa kuwa aliwausia wazazi pamoja na ukamilifu wa huruma yao kwao. Kisha akataja namna ya urithi wao, akasema. "Fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili." Yani, watoto kutoka katika kiuno, na watoto wa mtoto wa kiume, mwanamume ana mfano wa fungu la wanawake wawili ikiwa hakuna yule anayerithi fungu maalum pamoja nao, au kile ambacho kinabakishwa na mafungu maalumu wao wanagawanyiwa hicho namna hiyo. Na wanachuoni wamekubaliana kwa kauli moja juu ya hilo, na kwamba pamoja na uwepo wa watoto wa kutoka katika kiuno, basi urithi ni wao, na wana wa mwana hawana kitu, ambapo wana wa kiuno ni wa kiume na wa kike. Hii ni ikiwa watakusanyika wana wa kiume na wana wa kike. Na hapa kuna hali mbili: Wana wa kiume peke yao, na itakuja hukumu ya hali hii. Na wana wa kike peke yao. Na iliitaja hali hii kwa kauli yake, "Na wakiwa ni wanawake zaidi ya wawili" Yani, mabinti wa kutoka kwa kiuno, au mabinti wa wana wa kiume, watatu au zaidi. "Basi wana theluthi mbili za alichokiacha. Lakini akiwa mtoto mwanamke ni mmoja" yani, binti ya maiti au binti wa mwana wa maiti. "Basi fungu lake ni nusu" Na haya ndiyo makubaliano ya wanachuoni. Imebakia isemwe: Je, inatoka wapi kwamba mabinti wawili wanastahiki theluthi mbili baada ya kuwepo kwa Ijmaa (makubaliano) juu ya hilo? Jibu ni kuwa inatokana na kauli yake, "Lakini akiwa mtoto mwanamke ni mmoja, basi fungu lake ni nusu." Ambayo maana yake isiyokuwa ya moja kwa moja ni kwamba ikiwa watazidi mmoja, basi fungu linatoka kwa nusu, kisha hakuna chochote baada yake isipokuwa theluthi mbili tu. Na pia, kauli yake, "Fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili" akiacha mwana wa kiume na binti. Basi mwana wa kiume ana theluthi mbili. Na Mwenyezi Mungu alisema kuwa ni kama fungu la wanawake wawili. Basi hilo likaonyesha kwamba mabinti wawili wana theluthi mbili. Na pia, ikiwa binti anapochukua theluthi moja pamoja na kaka yake, ilhali yeye ni mwenye kumdhuru zaidi kuliko dada yake, basi yeye dada kuichukua (yani theluthi moja) pamoja na dada yake ni katika mlango unaostahiki na unaofaa zaidi. Na pia, kauli yake Yeye Mtukufu kuhusu dada wawili; "Na wakiwa ni wanawake zaidi ya wawili, basi wana theluthi mbili za alichokiacha" ni andiko la moja kwa moja kuhusu madada wawili. Kwa hivyo, ikiwa madada wawili pamoja na umbali wao wanachukua theluthi mbili, basi mabinti wawili pamoja na ukaribu wao ni katika mlango unaostahiki zaidi na unaofaa zaidi (kuzichukua). Na Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - aliwapa mabinti wa Sa'd theluthi mbili, kama ilivyo katika vitabu vya hadithi sahihi. Inabakia isemwe: Ni nini faida katika kauli yake, "zaidi ya wawili"? Itasemwa: Faida katika hayo - na Mwenyezi Mungu ndiye ajuaye zaidi - ni kwamba ili ifahamike kwamba fungu ambalo ni theluthi mbili, haliongezeki kwa kuongezeka kwao juu ya wawili. Bali ni kuanzia wawili kwenda juu. Na Aya hii tukufu iliashiria kwamba ikiwa kutakuwa na binti mmoja tu wa kutoka katika kiuno, na binti wa mtoto wa kiume, au mabinti wa mwana wa kiume, basi binti wa kutoka kwa kiuno ana nusu. Na inabaki sudusi tu katika theluthi mbili ambazo Mwenyezi Mungu aliwawekea mabinti au mabinti za mwana wa kiume, na hiyo anapewa binti wa mwana wa kiume, au mabinti za mwana wa kiume. Na kwa sababu hii, sudusi hii inaitwa kuwa ni ya kukamilisha zile theluthi mbili. Vivyo hivyo, ni binti wa mwana wa kiume pamoja na mabinti za mwana wa kiume ambao wako chini zaidi yake. Na Aya pia inaashiria kwamba pindi mabinti au mabinti wa mwana wa kiume wanapochukua theluthi mbili zote, basi yeyote aliye chini yao anaanguka bila ya wao miongoni mwa mabinti za mwana wa kiume. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu hakuwawekea fungu isipokuwa theluthi mbili tu, na tayari imeshatimia. Na kama ikiwa hawaanguki, basi inalazimu kwamba wapewe fungu zaidi ya theluthi mbili. Na hilo ni kinyume na andiko. Na hukumu zote hizi zimeafikiwa kwa kauli moja na wanachuoni. Na sifa njema ni za Mwenyezi Mungu. Na kauli yake, "katika kile alichokiacha" iliashiria kuwa warithi wanarithi kila kitu alichokiacha maiti kama vile mali isiyohamishika, na vyombo, na dhahabu, na fedha na visivyokuwa hivyo. Hata pesa za damu ambazo hazikuwajibika isipokuwa baada ya kifo chake, na hata madeni yaliyo katika dhima yake. Kisha akataja urithi wa wazazi wawili, na akasema, "Na kwa wazazi wake wawili," yani, baba yake na mama yake. "Kila mmoja wao apate sudusi ya alichokiacha, ikiwa ana mtoto." Yani, mwana wa kutoka kwa kiuno au mwana wa mwana wa kiume sawa awe wa kiume au wa kike, mmoja au wengi. Ama mama, yeye hapati zaidi ya sudusi moja pamoja na yeyote katika watoto (wa maiti). Na ama baba, basi akiwa pamoja na (watoto wa maiti) wana wa kiume miongoni mwao, yeye hastahiki zaidi ya sudusi moja. Na ikiwa mtoto ni mwanamke au wanawake, na hakuna chochote kilichobaki baada ya mafungu yao maalum, kama vile wazazi wawili na mabinti wawili, basi baba hatapata kwa namna ya kuchukua kitu kilichobaki. Lakini ikiwa kuna kitu kilichobaki baada ya fungu la binti au mabinti, baba atachukua sudusi kwa namna ya fungu maalumu, na kilichobaki kwa kukichukua chote. Kwa sababu, tuliwapa watu wa mafungu maalum mafungu yao, na kilichobaki, basi ni cha mtu wa kiume anayesatahiki zaidi. Naye (baba) ndiye anayestahiki zaidi kuliko kaka, na ami na wasiokuwa hao. "Na akiwa hana mtoto, na wazazi wake wawili wakawa wanamrithi, basi mama yake atapata theluthi moja" yani, na chenye kubaki, hicho ni cha baba. Kwa sababu, aliifungamanisha mali hii na baba na mama kufungamanisha kumoja, kisha akakadiria fungu la mama, kwa hivyo hilo likaashiria kuwa chenye kubaki ni cha baba. Na ilijulikana katika hilo kuwa baba asiyekuwa pamoja na watoto hana fungu maalum, bali anarithi kwa kuchukua kinachobaki chote, au kile kinachobakishwa na mafungu maalum. Lakini ikiwa mmoja wa wanandoa wawili atapatikana pamoja na wazazi wawili - na hili huwa linaitwa Al-'Umariyyayni, - basi mume au mke atachukua fungu lake, kisha mama atachukua theluthi moja ya kilichobakia, naye baba atachukia chenye kusalia. Na hilo liliashiriwa na kauli yake Yeye Mtukufu, "na wazazi wake wawili wakawa wanamrithi, basi mama yake atapata theluthi moja;" yani, theluthi ya kile walichorithi wazazi wawili. Nacho katika sura hizi mbili: ima ni sudusi katika mume, na mama, na baba, au robo katika mke, na mama, na baba. Na Aya hii haikuashiria kwamba urithi wa mama ni theluthi kamili ya mali pasi na kuwepo watoto mpaka isemwe: Kwamba sura mbili hizi hazijajumuishwa kwenye hili. Na inaeleza hilo kwamba kile ambacho mume au mke anachochukua ni sawa na kile ambacho wadai huchukua. Kwa hivyo inakuwa kutoka kwa rasilmali. Nayo inayobaki inakuwa kati ya wazazi wawili. Na kwa sababu ikiwa tutampa mama theluthi moja ya mali, italazimu amzidi baba katika suala la mume, au baba achukue ziada kiasi cha nusu ya sudusi katika suala la mke. Na hili halina mfano wake. Kwani, kinachojulikana ni yeye (mama) kutoshana na baba, au yeye (baba) kuchukua mara mbili ya kile anachochukua mama. "Na akiwa ana ndugu, basi mama yake atapata sudusi." Nao ni ndugu kwa baba na mama, au wa kwa mama, sawa wawe wa kiume au wa kike, wawe wanarithi au waliozuiliwa kurithi na baba au babu. Lakini inaweza kusemwa: Maana ya dhahiri ya kauli yake, "Na akiwa ana ndugu" haijumuishi wasiorithi, kwa ushahidi wa kwamba haiwaingizi wale waliozuiliwa na nusu. Na kwa kuzingatia hili, hatamzuia kupata theluthi moja isipokuwa ndugu wanaorithi. Na hili linaungwa mkono na ukweli kwamba hekima ya kuwazuia theluthi ni kwa ajili kuwapa kitu katika mali, nayo haipo. Na Mwenyezi Mungu anajua zaidi. Lakini kwa sharti ya kuwa wawe wawili au zaidi. Na hilo linaletewa shida kwa sababu ya kuja kwa neno 'ndugu' katika wingi. Na hilo lilijibiwa kwamba inawezekana kutumia wingi lakini ukakusudiwa uwili, kama katika kauli yake Mtukufu kuhusu Daud na Sulaiman, "Na Sisi tulikuwa wenye kushuhudia hukumu yao hiyo." Na akasema kuhusu ndugu wa kwa mama; "Na ikiwa mwanamume au mwanamke anayerithiwa hana mtoto wala wazazi, lakini anaye kaka au dada, basi kila mmoja kati yao ana sudusi. Na wakiwa zaidi kuliko hivyo, basi watashirikiana katika theluthi." Kwa hivyo akatumia neno la wingi, ingawa kilichokusudiwa kwalo ni wawili au zaidi kwa kauli moja. Na kwa mujibu wa hili, ikiwa ataacha nyuma mama, na baba, na kaka zake, basi mama atapata sudusi, na chenye kubaki ni cha baba, kwa hivyo wakawa wamezuia mama kupata theluthi pamoja na kwamba baba aliwazuia, isipokuwa kwa uwezekano ule mwingine. Kwani, mama atapata theluthi, na chenye kubaki ni cha baba. Kisha Yeye Mtukufu akasema, "baada ya wasia iliyousiwa au kulipa deni." Yani, faradhi hizi, na mafungu haya, na mirathi vinatokea na vinastahiki baada ya kutolewa kwa madeni anayodaiwa maiti ya Mwenyezi Mungu au ya wanadamu. Na baada ya wasia ambazo maiti aliusia ziwe baada ya kifo chake. Basi chenye kusalia baada ya hayo ndiyo mali ya kurithiwa ambayo wanaistahiki warithi. Na aliitanguliza wasia pamoja na kwamba huwa baada deni kwa sababu kulitunza jambo lake, kwa sababu ni vigumu kwa warithi kulitoa. Vinginevyo, madeni yanatangulizwa mbele yake, na yanakuwa katika rasilimali. Na ama wasia, hiyo inaruhusiwa katika theluthi moja au chini yake kwa asiyekuwa jamaa ambaye si mrithi. Na ama asiyekuwa huyo, basi hautekelezwi isipokuwa kwa idhini ya warithi. Yeye Mtukufu alisema, "Baba zenu na watoto wenu, nyinyi hamjui ni nani kati yao aliye karibu zaidi kwenu kwa manufaa." Na ikiwa makadirio ya urithi yangerudishwa kwa akili zenu na chaguo lenu, basi hilo lingelileta madhara ambayo Mwenyezi Mungu tu ndiye anayeyajua zaidi. Kwa sababu ya pungufu wa akili na ukosefu wa kujua kwake kile kinachofaa kilicho bora zaidi katika kila wakati na mahali. Kwa hivyo, hawajui ni kati ya watoto au wazazi wawili ndiye mwenye manufaa zaidi kwao, na wa karibu zaidi katika kufikia malengo yao ya kidini na ya kidunia. "Hiyo ni Sheria iliyotoka kwa Mwenyezi Mungu. Bila ya shaka, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima." Yani, yalifaradhishwa na Mwenyezi Mungu, ambaye alizunguka kila kitu kwa elimu, na akadhibiti yale aliyofanya kuwa sheria, na akakadiria yale aliyokadiria kwa njia bora zaidi ya kukadiria. Akili haziwezi kupendekeza mfano wa hukumu zake nzuri, zenye kuafikiana na kila wakati, mahali na hali.

# {12} Kisha Yeye Mtukufu akasema, "Nanyi mna," enyi waume, "nusu ya walichoacha wake zenu ikiwa hawana mtoto. Lakini ikiwa wana mtoto, basi mna robo katika kile walichokiacha, baada ya wasia waliyousia au kulipa deni. Na wake zenu wana robo katika kile mlichokiacha, ikiwa hamna mtoto. Lakini ikiwa mna mtoto, basi wana thumuni katika kile mlichokiacha, baada ya wasia mliyousia au kulipa deni." Na anaingia katika jina 'mtoto' ambaye ni sharti kuwepo kwake au kutokuwepo kwake mtoto wa kutoka katika kiuno, au mtoto mwana wa kiume, wa kiume na wa kike, mmoja na wengi, ambaye anatokana na ndoa au asiyekuwa yeye. Na anatoka katika hilo mtoto wa wasichana kwa kauli moja. Kisha Yeye Mtukufu akasema, “Na ikiwa mwanamume au mwanamke anayerithiwa ni Kalala (hana mtoto wala wazazi), lakini anaye kaka au dada,” yani wa kwa mama, kama ilivyo katika baadhi ya visomo. Na wanavyuoni wamekubaliana kwamba kinachomaanishwa na ndugu hapa ni ndugu wa kwa mama. Basi ikiwa anarithiwa Kalaala, yani maiti hana mzazi wala mwana. Yani hana baba, wala babu, wala mwana wa kiume, wala wana wa kiume wa mwana wa kiume, wala binti, wala binti ya mwana wa kiume hata wakishuka vipi. Na hii ndiyo maana ya Kalaala, kama alivyoifasiri hivyo Abu Bakr As-Siddiq, Mwenyezi Mungu amwiye radhi. Na kuna itifaki juu ya hilo, na sifa njema zote ni za Mwenyezi Mungu. “Basi kila mmoja wao” yani, kaka na dada “ana sudusi.'' Na wakiwa zaidi kuliko hivyo,” yani, zaidi ya mmoja; “basi watashirikiana katika theluthi.” Yani, hawazidish juu ya theluthi moja hata wakiwa zaidi ya wawili. Na kauli yake, “basi watashirikiana katika theluthi” iliashiria kwamba wale wa kiume wao na wa kike wao wanalingana. Kwa sababu, neno ‘mshirika’ linalazimu kuwepo usawa. Na neno ‘Kalaala’ liliashiria kwamba dhuria hata kama watateremka vipi, na wazazi wa kiume, hata wakipanda juu vipi wanawaangusha watoto wa kwa mama. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu hakuwarithisha isipokuwa katika hali ya Kalaala. Na ikiwa Kalaala hangekuwa anarithiwa, basi hawangerithi kitu kutoka kwake. Na kauli yake, “basi watashirikiana katika theluthi” iliashiria kwamba ndugu wa kwa baba na mama huanguka katika suala linaloitwa ‘punda’. Nalo ni wakati warithi ni mume, na mama, na ndugu wa kwa mama, na ndugu wa kwa baba na mama. Hapo, mume anapata nusu, naye mama anapata sudusi, nao ndugu wa kwa mama wanapata theluthi moja, na ndugu wa kwa mama na baba wanaanguka. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu aliwapa theluthi ndugu wa kwa mama tu. Na ikiwa ndugu wa kwa baba na mama watawashiriki, basi hilo litakuwa kukusanya kati ya kile ambacho Mwenyezi Mungu alitenganisha hukumu yake. Na pia, kwa sababu ndugu wa kwa mama wana fungu maalum, nao ndugu wa kwa baba na mama huchukua kilichosalia. Na Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – alisema, “Wapeni wastahiki wa mafungu ya urithi mafungu yao. Na chochote chenye kusalia basi hicho ni cha mtu wa kiume anayestahiki zaidi.” Na watu mafungu maalumu ni wale ambao Mwenyezi Mungu aliwakadiria mafungu yao. Na katika suala hili, hakuna kitu chochote kinachobaki baada yao (watu wa mafungu), kwa hivyo wanaanguka ndugu wa kwa baba na mama. Na hili ndilo la sahihi katika suala hilo. Ama urithi wa kaka na dada wa kwa baba na mama, au wa kwa baba, basi hilo limetajwa katika kauli yake, "Wanakuomba uhukumu, sema: Mwenyezi Mungu anawapa hukumu juu ya Al-Kalaala (mtu aisiyekuwa na wana wala wazazi);" hadi mwisho wa Aya. Basi dada mmoja wa kwa baba na mama, au wa kwa baba ana nusu, nao wawili wana theluthi mbili. Naye dada mmoja wa kwa baba na mama pamoja na dada wa kwa baba au madada anachukua nusu, na kinachosalia katika zile theluthi mbili ni cha dada au dada au mama wa kwa baba, nacho ni sudusi, ili kukamilisha zile theluthi mbili (wanazostahiki wanawake). Na ikiwa madada wa kwa baba watachukua theluthi mbili zote, basi madada wa kwa baba wanaanguka, kama ilivyotangulia katika mabinti za mwana wa kiume. Na ikiwa ndugu ni wanaume na wanawake, basi wa kiume atapata mfano wa fungu la wa kike wawili. Na basi ikisemwa: Je, inapatikana katika Qur-ani au la? Hukumu ya urithi wa muuaji, na mtumwa, na yule aliye katika dini nyingine, na mtumwa nusu, na mwenye jinsia mbili, na babu akiwa pamoja na ndugu wasiokuwa wa kwa mama, na 'Awl (kuzidisha kiwango cha urithi na kupunguza mafungu), na Radd (kuwaregeshea mali kwa mara ya pili wale wanaorithi), na jamaa, na 'Aswaba (wanaochukua mali iliyosalia) wengineo, na madada wa kwa asiyekuwa mama wakiwa pamoja na wasio na mabinti au mabinti wa mwana wa kiume? Itasemwa: Ndio, ina tanabahisho na maashirio ya ndani ambazo ni vigumu kuyaelewa kwa asiyetafakari, yenye kuonyesha yote yaliyotajwa. Ama muuaji na yule ambaye ana dini tofauti, basi inajulikana kuwa wao si warithi kutokana na kubainisha hekima ya Mwenyezi Mungu, katika kuwagawia warithi mali kulingana na ukaribu wao na manufaa yao ya kidini na kidunia. Naye Mtukufu aliashiria hekima hii kwa kauli yake, "Nyinyi hamjui ni nani baina yao aliyekaribia zaidi kwenu kwa manufaa." Na ilijulikana kuwa muuaji alimfanyia mrithiwa wake madhara makubwa zaidi, kwa hivyo yale yaliyo ndani yake ya kumsababishia kurithi hayainuki kupingana na madhara ya kuua ambayo ni kinyume cha manufaa ambayo ndiyo sababu za urithi. Kwa hivyo ikajulikana kutokana na hilo kwamba kuua ndiko kizuizi kikubwa mno kinachozuia kurithi, na kinakata uhusiano wa kinasaba ambao Mwenyezi Mungu alisema kuuhusu. "Na jamaa ni karibu wao kwa wao katika Kitabu cha Mwenyezi Mungu," pamoja na kwamba kanuni ya kisheria ilishatulia kwamba: yeyote anayeharakisha kitu kabla ya wakati wake, anaadhibiwa kwa kunyimwa kitu hicho. Na kwa hili na mfano wake, inajulikana kuwa mwenye kuhalifiana na dini ya mrithiwa wake, hana urithi. Na hiyo ni kwa kuwa, kimeshapingana chenye kusababisha, ambacho ni kuunga kwa nasaba ambako kunasababisha urithi, na kizuizi ambacho ni kuhalifiana katika dini ambako kunasababisha kutofautiana katika kila namna; kwa hivyo kizuizi kikawa na nguvu, na kikazuia sababu ya urithi ambayo ni nasaba. Kwa hivyo, sababu haikufanya kazi kwa sababu ya kusimama kwa kizuizi. Hili linabainisha kwamba Mwenyezi Mungu Mtukufu amezifanya haki za Waislamu kuwa muhimu zaidi kuliko haki za kidunia za jamaa makafiri. Basi, akifa Muislamu, mali yake inahamia kwa yule ambaye anafaa zaidi na anayeistahiki zaidi. Kwa hivyo, inakuwa kauli yake Yeye Mtukufu, "Na ni jamaa wa karibu wanaostahikiana wao kwa wao katika Kitabu cha Mwenyezi Mungu," ikiwa dini zao zinaafikiana. Na ama pamoja na kutofautiana kwake, undugu wa kidini unatangulizwa mbele ya undugu wa kinasaba tu. Ibn Al-Qayyim alisema katika “Jalaa Al-Afham,” “Na tafakari maana hii katika Aya ya mirathi na kufungamanisha kwa Yeye Mtakatifu kurithiana ndani yake kwa neno 'mke' badala ya 'mwanamke.' Kama katika kauli yake Yeye Mtukufu, "Nanyi mna nusu ya walichoacha wake zenu." Ni dalili ya kwamba mirathi hii imetokea kwa sababu ya ndoa tu ambayo inalazimu kufanana na uwiano. Naye Muumini na kafiri hawana mfanano wala uwiano. Kwa hivyo, haitokei baina yao kurithiana. Na siri za misamiati na muundo wa kuunganisha kwa maneno yake yako juu ya akili za walimwengu." Mwisho. Na ama mtumwa, yeye harithi wala harithiwi. Ama kutorithisha kwake, hilo liko wazi. Kwa sababu, hana mali yenye kurithiwa kutoka kwake. Bali, kila kitu alicho nacho ni cha bwana wake. Na ama kutorithi kwake, hilo ni kwa sababu hamiliki. Kwani, lau kuwa atamiliki, basi itakuwa ni ya bwana wake, naye ni hana uhusiano wa kinasaba na maiti. Kwa hivyo, inakuwa kama kauli yake Yeye aliyetukuka, "Fungu la mwanamume ni kama fungu la wanawake wawili." Na, "Nanyi mna nusu ya walichoacha wake zenu." Na "basi kila mmoja wao ana sudusi;" na mfano wake kwa yule ambaye anaweza kumiliki. Na ama mtumwa, yeye hawezi hilo, kwa hivyo ikajulikana kwamba hana urithi. Na ama yule ambaye baadhi yake ni huru na baadhi yake ni mtumwa; basi huyo hukumu zake pia inakuwa kibaadhi baadhi. Kwa hivyo, kile cha uhuru alicho nacho, yeye anastahili kwacho kile ambacho Mwenyezi Mungu alipanga katika urithi. Kwa sababu ule uhuru ulio ndani yake unamwezesha kumiliki, na utumwa ulio ndani yake haumuwezeshi hilo. Kwa hivyo, ikiwa yeye ni huru baadhi yake na ni mtumwa baadhi yake, basi anarithi na anarithiwa, na anazuia (wengine) kwa kiwango cha uhuru ulio ndani yake. Na ikiwa ni mtumwa, yeye anakuwa ni mwenye kusifiwa na kulaumiwa, analipwa thawabu na anaadhibiwa kwa kiwango cha kile kilicho ndani yake chenye kusababisha hilo. Basi huyu pia ni hivyo. Na ama mwenye jinsia mbili, basi yeye hakosi kuwa ima ana uume ulio wazi au uke, au ni ambaye hakuna kilicho wazi katika mawili hayo. Kwa hivyo, akiwa yu wazi, basi jambo lake ni wazi: ikiwa ni wa kiume, basi ana hukumu za wanaume, na maandishi yaliyojukuja kuwahusu yanamjumuisha. Na kama ni wa kike, basi ana hukumu za wanawake, na anajumuishwa na maandiko yaliyokuja kuhusiana nao. Na ikiwa amechanganya mawili hayo, na ikawa kwamba hali ya uume na hali ya uke hazitofautiani katika kiwango cha urithi, kama vile ndugu za wa kwa mama, basi hapo jambo ni wazi. Na ikiwa kurithi kwake kunatofautiana kwa kuzingatia uume wake na uke wake na tusibaki na njia ya kujua hilo, hatutampa kubwa zaidi ya makadirio mawili hayo kwa sababu ya uwezekano wa kuwadhulumu wale walio pamoja naye miongoni mwa warithi. Na hatuwezi kumpa kilicho kidogo kwa sababu ya uwezekano wa sisi kumdhulumu. Basi ikawa ni lazima kuwa katikati ya mambo mawili hayo, na kufuata ya uadilifu zaidi kati ya njia mbili hizo. Yeye Mtukufu alisema, "Fanyeni uadilifu. Hivyo ndiyo kuwa karibu mno na uchamungu." Na hatuna njia ya kuelekea kwenye uadilifu katika mfano wa hili zaidi ya njia hii iliyotangulia, na Mwenyezi Mungu haiamrishi nafsi yoyote isipokuwa kwa kiwango cha iwezavyo. Basi mcheni Mwenyezi Mungu kama mwezavyo. Na ama urithi wa babu pamoja na ndugu wa kwa baba na mama, au wa kwa baba, na je wanarithi pamoja naye au hapana? Kitabu cha Mwenyezi Mungu kilionyesha maneno ya Abu Bakr As-Siddiq, Mwenyezi Mungu amwiye radhi, na kwamba babu huwazuia ndugu wa kwa baba na mama, au wa kwa baba tu, au wa kwa mama kama vile baba huwazuia. Na ubainisho wa hayo ni kwamba babu ni baba katika sehemu zaidi ya moja katika Qur-ani. Kama kauli yake Yeye Mtukufu, "yalipomfikia Yaaqub mauti, akawaambia wanawe: Mtamuabudu nani baada yangu? Wakasema: Tutamuabudu Mungu wako na Mungu wa baba zako, Ibrahim na Ismail na Is-haq..." hadi mwisho wa Aya. Naye Yusuf amani iwe juu yake alisema, "Na nimefuata mila ya baba zangu, Ibrahim, na Is-haq, na Yaa'qub." Basi Mwenyezi Mungu akamwita baba, babu na babu ya baba. Basi hilo likaashiria kuwa babu yuko katika nafasi ya baba, anarithi kile anachorithi baba, na anamzuia yule anayemzuia. Na ikiwa wanachuoni walikubaliana kwamba babu hukumu yake ni hukumu ya baba anapokosekana katika urithi wake pamoja na watoto na wengineo miongoni mwa ndugu, na akina ami na watoto wao wa kiume, na hukumu nyingine zote za urithi, basi inafaa pia hukumu yake (babu) iwe ni hukumu yake (baba) katika kuwazuia ndugu wasiokuwa wa kwa mama. Na ikiwa mwana wa kiume wa mwana wa kiume yuko katika nafasi ya mwana wa kiume wa kutoka katika kiuno, basi kwa nini asiwe babu katika nafasi ya baba? Na ikiwa babu ya baba akiwa pamoja na mwana wa kiume wa kaka wanachuoni walikubaliana kuwa anamzuia, basi kwa nini babu ya aliyekufa asimzuie kaka yake? Na hakuna maandishi yoyote, wala ishara, wala tanabahisho, wala mlinganisho sahihi kwa yule anayewarithisha ndugu wakiwa pamoja na babu. Ama masuala ya 'Awl (kuongezeka kiwango cha mali ya urithi na kipungua mafungu ya urithi) hukumu yake inatokana na Qur-ani. Na hilo ni kwa sababu Mwenyezi Mungu Mtukufu aliwawekea na akawakadiria watu wa urithi mafungu yao, na wapo baina ya hali mbili: ima wazuiane wao kwa wao, au hapana. Basi ikiwa watazuiana wao kwa wao, basi yule aliyezuiwa anaanguka na hasongamanishi wengine wala hastahili chochote. Na ikiwa hawazuiliani wao kwa wao, basi hali hazitoki nje ya hali kuwa mafungu hayamalizi urithi wote, au yaumalize bila ya ziada wala upungufu, au mafungu yazidi mali ya urithi. Basi katika zile hali mbili za kwanza, kila mmoja anachukua fungu lake kamili. Na katika hali ya mwisho, ambayo ni ikiwa mafungu yatazidi mali ya urithi. Na hilo halitoki nje ya hali mbili: Ima tuwapunguzie baadhi ya warithi katika fungu lake ambalo Mwenyezi Mungu alimwekea na kuwatimizia waliosalia miongoni mwao sehemu zao. Na huku ni kulichagua jambo moja katika ya mambo bila sababu. Na kumpunguzia mmoja wao si muhimu zaidi kuliko mwingine. Basi hali ya pili ikawa ndiyo hali ya kipekee iliyo sawa. Nayo ni kwamba tunampa kila mmoja wao sehemu yake kadiri tuwezavyo, na tunashiriki baina yao, kama deni la wadai ambalo ni zaidi ya mali ya mdaiwa. Na hakuna njia ya kufikia hilo isipokuwa kwa 'Awl. Basi ikajulikana kwa hilo kwamba 'Awl katika urithi ilibainishwa na Mwenyezi Mungu katika Kitabu chake. Kinyume na njia hii yenyewe, majibu yanajulikana. Kwa maana, ikiwa watu wa mafungu maalum mafungu yao hayatamaliza mirathi yote, na kikabaki kitu ambacho hakina anayekistahiki kama vile 'Aaswib (yule ambaye huchukua chote kilichosalia) wa karibu wala wa mbali. Basi kuirudisha (mali iliyosalia) kwa mmoja wao kuliboresha hilo juu ya mengineyo bila ya sababu ya kulipa uzito. Na kumpa hiyo wengine miongoni mwa wale wasiokuwa jamaa wa karibu na maiti ni kwenda kombo, na kujipinda, na kuipinga kauli yake; "Na jamaa wa nasaba wanastahikiana wenyewe kwa wenyewe zaidi katika Kitabu cha Mwenyezi Mungu." Kwa hivyo, inabaki tu kwamba ni lazima irudishwe kwa watu wa mafungu maalum kulingana na mafungu yao. Na walipokuwa wanandoa wawili si katika jamaa wa karibu, hawakustahiki nyongeza juu ya mafungu yao waliyokadiriwa [kwa wale wanaosema kwamba hao hawaongezwi. Na ama kwa kauli sahihi kwamba hukumu ya wanandoa wawili ni kama hukumu ya warithi wengineo katika kongezwa, basi ushahidi uliotajwa hapo awali unawajumuisha wote kama ulivyowajumuisha ushahidi wa 'Awl (kuzidisha kiwango cha mirathi na kupunguza mafungu ya kila mrithi]. Na kwa hili pia unajulikana urithi wa jamaa wa maiti wasiokuwa na fungu maalum wala hawachukui kilichosalia. Kwani, ikiwa maiti hakuacha nyuma mrithi mwenye fungu maalum, wala mrithi anayechukua kilichosalia. Na suala hilo linabakia kuzunguka kati ya mali yake hiyo kwenda kwa hazina ya kitaifa kwa faida ya wasiokuwa jamaa za maiti, na kati ya mali yake kurudishwa kwa jamaa zake wanaotokana na warithi ambao imekubaliwa juu yao; basi hali ile ya pili inabakia kuwa ndiyo sahihi. Na hilo linaashiriwa na kauli yake Mtukufu, "Na ndugu wa tumbo wana haki zaidi wenyewe kwa wenyewe katika Kitabu cha Mwenyezi Mungu." Basi kuipekela kwa wasiokuwa wao ni kumuacha yule anayestahiki zaidi kuliko wengineo. Kwa hivyo, ikabakia tu kuwarithisha jamaa wa maiti wasiokuwa na fungu maalumu wala hawachukui kulichosalia. Na kama itabakia tu kuwarithisha wao, ilikwisha julikana kwamba wao hawana fungu lililobainishwa kwa kila mmoja wao katika Kitabu cha Mwenyezi Mungu. Na kwamba baina yao na maiti kuna waunganishi ambao kwa sababu yao waliingia katika jamaa, kwa hivyo wanateremshwa katika nafasi za yule anayewaunganisha katika hao waunganishi. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. Na ama urithi wa 'Aswaba waliosalia, kama vile wana wa kiume, na akina kaka na wana wao wa kiume, na akina ami na wana wao wa kiume n.k, basi Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - alisema, “Yaambatanisheni mafungu na wanaoyastahili, na chochote kinachobakia, basi ni cha 'asaba wa kiume." Na akasema Mtukufu, "Na kila mmoja tumemwekea warithi katika waliyoyaacha wazazi wawili na jamaa." Kwa hivyo tutakapoyaambatanisha mafungu na wanaoyastahiki, na hakuna kilichosalia, basi yule anayechukua kilichosalia atakuwa hastahiki kitu. Na ikiwa kuna kitu kilichosalia, anakichukua 'Aasib anayestahili zaidi kulingana na upande wake na daraja lake. Kwa maana, pande za wake wanaochukua mali iliyosalia ni tano: mwana, kisha baba, kisha kaka, kisha watoto wao wa kiume, kisha ami na watoto wao wa kiume, kisha mtumwa huru. Na anatangulizwa miongoni mwa yule wa upande wa karibu zaidi na maiti. Na ikiwa wako katika upande mmoja, basi anatangulizwa yule ambaye ndiye wa daraja la karibu zaidi. Na ikiwa wako katika daraja moja, basi anatangulizwa yule ambaye ni wa uhusiano wa nguvu zaidi, naye ni yule wa kwa baba na mama. Na ikiwa wako sawa kwa kila njia, basi watashirikiana. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. Na ama kwamba dada ambao si wa kwa mama wakiwa pamoja na mabinti au mabinti wa mwana wa kiume wanachukua kilichosalia mafungu yao, basi ni kwa sababu hakuna ushahidi katika Qur-ani kwamba dada wanaanguka kwa sababu ya kuwepo kwa mabinti. Kwa hivyo, ikiwa hali ni hii, na kitu kikabakia baada ya mabinti kuchukua mafungu yao, basi hicho watapewa madada. Na wala hawaachwi ili kuwapa 'Asaba wa mbali zaidi yao kama vile mwana wa kiume wa kaka, na ami, na yeyote aliye mbali zaidi nao. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi.

13. Hiyo ni mipaka ya Mwenyezi Mungu. Na anayemtii Mwenyezi Mungu na Mtume wake, Yeye atamtia katika Pepo zipitazo mito chini yake, wadumu humo. Na huko ndiko kufuzu kukubwa. 14. Na mwenye kumuasi Mwenyezi Mungu na Mtume wake, na akaipindukia mipaka yake, (Mwenyezi Mungu) atamtia Motoni adumu humo, naye ana adhabu ya kudhalilisha.

# {13} Yani, hayo maelezo aliyoyataja katika mirathi ni mipaka ya Mwenyezi Mungu ambayo ni lazima kusimama nayo, na kutoipita wala kuipunguza. Na katika hilo kuna ushahidi kwamba kumfanyia wasia mrithi kulibatilishwa kwa kukadiria kwake Yeye Mtukufu mafungu ya warithi. Kisha Yeye Mtukufu akasema, "Hii ndiyo mipaka ya Mwenyezi Mungu; basi msiipite." Kwa hivyo, wasia kwa mrithi kwa kuzidisha haki yake unaingia katika huku kupita mipaka, pamoja na kauli yake - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake; - "Hakuna wasia kwa mrithi." Kisha akataja kumtii Mwenyezi Mungu na Mtume wake na kuwaasi kwa ujumla. Ili iingie katika ujumla huo kushikamana na mipaka yake katika mirathi au kuacha hilo. Akasema, "Na anayemtii Mwenyezi Mungu na Mtume wake" kwa kutekeleza amri yao ambayo kubwa yake kabisa ni kumtii katika Tauhidi, kisha maamrisho kulingana na daraja zake tofauti tofauti. Na kujiepusha na makatazo yao ambayo ni makubwa yake zaidi ni kumshirikisha Mwenyezi Mungu, kisha maasia kulingana na viwango vyake tofauti tofauti. "Yeye atamtia katika Pepo zipitazo mito chini yake, wadumu humo." Kwa hivyo, mwenye kutekeleza maamrisho na akaepuka makatazo, basi ni lazima aingie Peponi na kuokoka na Moto. "Na huko ndiko kufuzu kukubwa;" ambako kupitia huko alipata kuokoka kutokana na ghadhabu yake na adhabu yake, na kupata malipo yake na radhi zake za kufikia neema ya milele ambayo waelezaji hawawezi kuielezea.

# {14} "Na mwenye kumuasi Mwenyezi Mungu na Mtume wake" n.k. Na inaingia katika neno maasia ukafiri na kilicho chini yake miongoni mwa maasia. Basi hakuna fikira potofu ndani yake kwa Makhawariji wanaosema kuwa watu wa madhambi ni makafiri. Kwani, Mwenyezi Mungu Mtukufu amefungamanisha kuingia Peponi na kumtii Yeye na kumtii Mtume wake. Na akafungamanisha kuingia Motoni na kumuasi Yeye na kumuasi Mtume wake. Basi mwenye kumtii kumtii kamili, ataingia Peponi bila ya kuadhibiwa. Na mwenye kumuasi Mwenyezi Mungu na Mtume wake maasia kamili kwenye kuingiza ndani yake ushirikina na yale yaliyo chini yake, ataingia Motoni na atadumishwa humo. Na yule ambaye vitakutana ndani yake uasi na utiifu, atakuwa ndani yake na chenye kumsababishia kupata thawabu na adhabu kulingana na yaliyomo ndani yake ya utiifu na uasi. Na maandiko yaliyosimuliwa na idadi kubwa ya wale ambao hawawezi kukubaliana kudanganya yaliashiria kuwa, wale wanaomuabudu Mwenyezi Mungu peke yake ambao wana utiifu wa Tauhid hawatadumishwa Motoni. Kwa sababu kile walicho nacho cha Tauhidi kinawazuia na kudumu ndani yake.

15. Na wale ambao wanafanya uchafu miongoni mwa wanawake wenu, washuhudisheni watu wanne katika nyinyi. Watakaposhuhudia, basi wazuieni majumbani mpaka wafishwe na mauti au Mwenyezi Mungu awafanyie njia nyengine. 16. Na wawili kati yenu wafanyao hayo miongoni mwenu, waudhini. Na wakitubia wakatengenea, basi waacheni. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kupokea toba, Mwenye kurehemu.

# {15} Yani, wanawake "wanafanya uchafu" yani, zinaa .Na aliieleza kuwa ni uchafu kwa sababu ya uovu wake na ubaya wake. "Washuhudisheni watu wanne katika nyinyi;" yani, katika wanaume wenu, Waumini, waadilifu. "Watakaposhuhudia, basi wazuieni majumbani;" yani, wazuieni wasitoke kutoka kwenye kutia shaka. Na pia, kuwazuia ni miongoni mwa adhabu, "mpaka wafishwe na mauti;" yani, huu ndio mwisho wa kiwazuia. "Au Mwenyezi Mungu awafanyie njia nyengine." Yani njia nyingine isiyokuwa kuwazuia ndani ya majumba. Na Aya hii haijafutwa. Kwani ilipewa kipimo mpaka wakati huo. Na jambo hili lilikuwa hivi katika mwanzo wa Uislamu, mpaka Mwenyezi Mungu aliwawekea njia, ambayo ni kumpiga mawe mwanamke aliyeolewa na kumpiga viboko mwanamke ambaye hajaolewa.

# {16} "Na" vivyo hivyo "wawili kati yenu wafanyao hayo;" yani, machafu haya "miongoni mwenu" katika wanaume na wanawake. "Basi waudhini" kwa kauli, na kuwakemea, na kwa kipigo chenye kuzuia uchafu huu. Na kwa msingi huo, ikiwa wanaume watafanya uchafu huu, wanaudhiwa. Nao wanawake wanazuiwa na kuudhiwa. Na mwisho wa kuzuia ni kifo, nako kuudhi mwisho wake ni toba na kutengenea. Ndiyo maana akasema, "Na wakitubia;" yani, wakiiacha dhambi waliyoifanya, na wakaijutia, na wakaazimia kutoifanya tena, "na wakatengenea" kwa matendo yenye kuashiria ukweli wa toba. "Basi waacheni," yani acheni kuwaudhi. "Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kupokea toba, Mwenye kurehemu." Yani, mwenye kukubali toba kwa wingi kutoka kwa watendao dhambi, waliokosa, Mwenye rehema kubwa, na ihsani ambayo katika wema wake ni kwamba aliwaongoza kwenye toba; na akaikubali kutoka kwao, na akawasamehe kwa yale waliyoyafanya. Na inachukuliwa kutoka katika aya hizi mbili kwamba ushahidi juu ya zinaa ni [lazima] kuwepo na wanaume wanne Waumini, na katika mlango wa kile kinachostahiki zaidi na kinachofaa zaidi ni kuweka sharti kwamba wawe waadilifu. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu Mtukufu alilitilia mkazo jambo la uchafu huu kwa sababu ya kuwasitiri waja wake, kiasi kwamba hawakubaliwi katika hilo wanawake peke yao, wala pamoja mwanamume mmoja, wala chini ya wanaume wanne. Na ni lazima washuhudie waziwazi kama zilivyoashiria hilo hadithi sahihi. Na Aya hii pia inavyoashiria hivyo aliposema, "washuhudisheni watu wanne katika nyinyi," hakutosheka na hayo mpaka aliposema, "Na wakishuhudia." Yani, ni lazima kuwe kushuhudia kwa waziwazi kwa jambo ambalo linashuhudiwa kwa macho bila ya kusema kusiko kwa moja kwa moja wala tasfida. Na inachukuliwa kutoka kwake kwamba kuudhi kwa kauli, na matendo, na kuzuia Mwenyezi Mungu alikwisha viweka kama sheria ili iwe adhabu kwa aina yenyewe ya maasia ambayo kemeo linatimia kwayo.

17. Hakika, toba inayokubaliwa na Mwenyezi Mungu ni ya wale wafanyao uovu kwa ujinga, kisha wakatubia kwa haraka. Hao ndio Mwenyezi Mungu huwakubalia toba yao, na Mwenyezi Mungu ni mwenye kujua, Mwenye hekima. 18. Wala hawana toba wale wafanyao maovu mpaka yakamfikia mmoja wao mauti, kisha hapo akasema: Hakika, mimi sasa nimetubia. Wala wale wanaokufa hali ya kuwa wao ni makafiri. Hao tumewaandalia adhabu chungu.

# {17-18} Kukubali toba ambako kuko juu ya Mwenyezi Mungu kutoka kwa waja wake ni kwa aina mbili: Kumwezesha kwake kutubia, na kuikubali baada ya kupatikana kwake kutoka kwa mja. Kwa hivyo, akajulisha hapa kwamba toba inayostahiki juu ya Mwenyezi Mungu kama haki aliyoiweka mwenyewe juu ya nafsi yake, kutokana na ukarimu kutoka kwake na kutoa kwake kwa wingi kwa aliyefanya ubaya, yani maasia "kwa kutojua." Yani, kwa kutojua kwake matokeo yake, na kuleta kwake ghadhabu ya Mwenyezi Mungu na adhabu yake, na kutojua kwake kwamba Mwenyezi Mungu anamtazama na kumchunga, na kutojua kwake mwisho wake miongoni mwake kupunguza imani au hata kuiondoa imani. Basi kila mwenye kumuasi Mwenyezi Mungu ni mjinga wa kuzingatia haya hata kama anajua uharamu wake. Bali kujua uharamu wake ni sharti kwa kuwa ni dhambi inayoadhibiwa. "Kisha wakatubia kwa haraka," inawezekana maana yake ikawa: Kisha wakatubu kabla ya kushuhudia mauti. Kwa maana, bila ya shaka Mwenyezi Mungu huikubali toba ya mja ikiwa atatubia kabla ya kushuhudia mauti na adhabu. Na ama baada ya kuja kwa mauti, basi haikubaliwi toba kutoka kwa muasi, wala kurudi kutoka kwa makafiri. Kama alivyosema Yeye Mtukufu kuhusu Firauni, "Mpaka alipofikiwa na kuzama, akasema: Nimeamini kuwa hapana mungu isipokuwa yule ambaye walimwamini Wana wa Israili, na mimi ni miongoni mwa Waislamu!" hadi mwisho wa Aya. Na akasema Yeye Mtukufu, "Walipoiona adhabu yetu, walisema: Tumemwamini Mwenyezi Mungu peke yake, na tunaikufuru miungu tuliyokuwa tukiishirikisha naye. Lakini imani yao haikuwa yenye kuwafaa kitu wakati ambao wamekwisha iona adhabu yetu. Huu ndio mwendo wa Mwenyezi Mungu ambao ulikwishapita kwa waja wake." Na akasema hapa, "Wala hawana toba wale wafanyao maovu mpaka yakamfikia mmoja wao mauti, kisha hapo akasema: Hakika, mimi sasa nimetubia. Wala wale wanaokufa hali ya kuwa wao ni makafiri. Hao tumewaandalia adhabu chungu." Na hilo ni kwa sababu toba katika hali hii ni toba ya kulazimika ambayo haimnufaishi mwenyewe. Lakini toba ya hiari ndiyo inayofaa. Inawezekana kuwa maana ya kauli yake, "kisha wakatubia kwa haraka" kuwa ni karibu na kitendo chao cha dhambi inayolazimu kutubia. Kwa hivyo, maana ni kwamba yeyote anayeharakisha kuacha tangu dhambi ilipotolewa na akarudi kwa Mwenyezi Mungu na akajuta juu yake, basi Mwenyezi Mungu anamkubalia toba yake. Tofauti na yule anayeendelea katika dhambi yake - na akasisitiza juu ya aibu zake mpaka zikawa ni sifa thabiti ndani yake, basi ni vigumu kwake kupata toba kamili. Na kuna uwezekano mkubwa kwamba hatawezeshwa kutubia wala hatarahisishiwa sababu zake. Kama yule atendaye maovu kwa elimu iliyomfikia na yakini, na akipuuza kutazama kwa Mwenyezi Mungu juu yake, basi yeye anajifungia mlango wa rehema. Ndiyo, Mwenyezi Mungu anaweza kumwezesha mja wake ambaye anadumu katika dhambi kwa kukusudia na kwa yakini, na akatubia toba yenye manufaa ambayo kwayo anafuta mabaya yake yaliyopita na makosa yake yaliyopita. Lakini rehema na kuwezeshwa kwa yule wa kwanza iko karibu zaidi. Na kwa sababu ya hili, akahitimisha Aya ya kwanza kwa kauli yake, "Na Mwenyezi Mungu ni mwenye kujua, Mwenye hekima." Na katika kujua kwake ni kwamba anajua toba ya kweli na ya uongo. Kwa hivyo, anamlipa kila mmoja wao kulingana na anavyostahiki kwa hekima yake. Na katika hekima yake ni kumwezesha yule ambaye hekima yake na rehema yake inataka awezeshwe kutubia, na anampuuzilia mbali yule ambaye hekima yake na udilifu wake unataka asiwezeshwe. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi.

19. Enyi mlioamini! Si halali kwenu kuwarithi wanawake kwa nguvu. Wala msiwadhikishe ili muwapokonye baadhi ya mlivyowapa, isipokuwa wakifanya uchafu ulio wazi. Na kaeni nao kwa wema. Na ikiwa mmewachukia, basi huenda mkakichukia kitu, na Mwenyezi Mungu ametia heri nyingi ndani yake. 20. Na mkitaka kubadilisha mke pahali pa mke hali ya kuwa mmempa mmoja wao chungu ya mali, basi msichukue katika hayo kitu chochote. Je, mnaichukua kwa dhuluma na kosa lililo wazi? 21. Na vipi mnaichukua ilhali mmekwisha ingiliana nyinyi kwa nyinyi, nao (wanawake) walikwisha chukua kutoka kwenu agano lililo madhubuti?

# {19} Walikuwa katika Jahiliyyah akifa mmoja wao na kumwacha mkewe, jamaa yake kama vile kaka yake, na binamu yake, na mfano wao anaona kwamba yeye ndiye anayemstahiki zaidi mke wake kuliko kila mtu mwingine. Na akamzuia mke huyu dhidi ya mwingine yeyote, apende au achukie. Basi ikiwa atampenda, anamuoa kwa mahari anayoipenda mume huyu na si yeye. Na kama hakumridhia, anamzuia asimuoe isipokuwa yule amchaguaye yeye. Na labda angekataa kumuoza mpaka ampe kitu katika urithi wa jamaa yake au katika mahari yake. Na mwanamume pia alikuwa akimzuia mkewe ambaye yeye anamchukia ili amnyang’anye baadhi ya kile alichompa. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu akawakataza Waumini hali hizi zote isipokuwa hali mbili tu: Akiridhia na akachagua kuolewa na jamaa wa mume wake wa kwanza, kama inavyofahamika katika maana isipokuwa ya moja kwa moja katika kauli yake, "kwa lazima." Na wakifanya uchafu ulio dhahiri, kama vile uzinifu na maneno machafu, na kumdhuru mumewe. Basi katika hali hii, inaruhusika kwake kumzuia mkewe ili kumwadhibu kwa yale aliyoyafanya, ili aweze kujikomboa kutoka kwake ikiwa amemzuia kwa uadilifu. Kisha akasema, "Na kaeni nao kwa wema." Na hili linajumuisha kukaa nao kwa maneno na kwa matendo. Basi ni juu ya mume kuishi na mkewe kwa wema, kwa usuhuba mzuri, na kujiepusha kumdhuru, na kuwatendea ihsan na kuamiliana kwa uzuri. Na inaingia katika hilo pesa za matumizi na mavazi, na mfano wake. Basi ni wajibu kwa mume kumfanyia mkewe wema unaofaa kutoka kwa aliye mfano wake kwa mke aliye mfano wa mkewe katika wakati huo na pahali hapo. Na hili linatofautiana kulingana na hali. "Na ikiwa mmewachukia, basi huenda mkakichukia kitu, na Mwenyezi Mungu ametia heri nyingi ndani yake." Yani inafaa enyi waume muwashikilie wake zenu hata kama mnawachukia, kwa sababu kuna heri nyingi katika hilo. Katika hilo, ni kutekeleza amri ya Mwenyezi Mungu na kukubali wasia wake, ambao ndani yake kuna furaha ya duniani na Akhera. Na miongoni mwake ni kwamba kujilazimisha kwake pamoja na kwamba hampendi ndani yake kuna kupigana dhidi ya nafsi na kuwa na maadili mazuri. Na huenda chuki hiyo ikaisha, na upendo ukachukua nafasi yake, kama ulivyo uhakika wa mambo katika hilo. Na huenda akapewa mtoto mwema kutoka kwake, akawanufaisha wazazi wake katika dunia na Akhera.

# {20} Na haya yote ni pamoja na uwezekano wa kumshikilia na kutokuwepo kwa kilichokatazwa. Na ikiwa ni lazima kutengana na hakuna nafasi ya kumshikilia; basi kumshikilia si lazima. Bali pindi, "mkitaka kubadilisha mke pahali pa mke," yani, kumtaliki mke mmoja na kumuoa mwingine, basi hakuna dhambi juu yenu katika hayo, wala hakuna ubaya. Lakini ikiwa "mmempa mmoja wao," yani yule aliyeachwa au yule aliyemuoa "mali nyingi; basi msichukue katika hiyo kitu chochote." Bali wapeni kwa wingi wala msiwacheleweshe. Na katika Aya hii kuna ushahidi kwamba mahari nyingi haijaharamishwa, pamoja na kwamba lililo bora zaidi na lifaalo ni kufuata mfano wa Mtume Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - katika kupunguza mahari. Na namna ya ushahidi wenyewe ni kwamba Mwenyezi Mungu alijulisha kuhusu jambo lililotokea kutoka kwao, na wala hakuwakataza. Kwa hivyo, hilo likaashiria kutoharamishwa kwake. Hata hivyo, inaweza kukatazwa kupeana mahari nyingi ikiwa hilo linajumuisha uharibifu wa kidini na kutokuwepo masilahi yanayopingwa. Kisha akasema, "Je, mtachukua kwa dhulma na kosa lilio wazi?" Kwani hili haliruhusiki, hata mkidanganya juu yake kwa kila aina ya hila. Kwani kosa lake liko wazi.

# {21} Yeye Mtukufu alieleza hekima ya hilo kwa kauli yake, "Na vipi mnaichukua ilhali mmekwisha ingiliana nyinyi kwa nyinyi, na wao wanawake wamechukua kwenu ahadi iliyo madhubuti?" Na ubainisho wa hilo ni kwamba mke kabla ya kufunga mkataba wa ndoa ni haramu kwa mume wake, naye hakuridhia kuwa halali kwake isipokuwa kwa mahari hiyo ambayo anampa. Kwa hivyo, akimjamii, na akawingilia, akampapasa kupapasa ambako kulikuwa haramu kabla ya hayo. Na ambako hakuridhia kumpa isipokuwa kwa badala hiyo, basi yeye pia ameshatimiza alichobadilisha kwa ajili yake, hivyo basi ikathibiti juu yake badala yake. Kwa hivyo, anawezaje kuchukua kwa badala kwa ukamilifu, kisha baada ya hilo anakirudia alichotoa kwa ajili ya badala hiyo? Hili ni katika dhuluma kubwa na ukandamizaji. Na vile vile kwa mkataba wa ndoa, Mwenyezi Mungu alichukua ahadi nzito kutoka kwa waume kwamba watatimiza haki za wake zao.

22. Wala msiwaoe wale waliowaoa baba zenu, isipokuwa yale yaliyokwisha pita. Hakika, huo ni uchafu, na uchukizo, na ni njia mbaya.

# {22} Yani, msiwaoe katika wanawake wale ambao baba zenu waliwaoa. Naye ni baba (na babu) hata kama atapanda juu namna gani. "Hakika, huo ni uchafu," yani, kitu kibaya ambacho uchafu wake ni mkubwa. "Na uchukizo" kutoka kwa Mwenyezi Mungu kwenu, na kutoka kwa viumbe. Bali kwa sababu ya hilo mtoto atamchukia baba yake, na baba atamchukia mwanawe wa kiume pamoja na kwamba aliamrishwa (mwana) amfanyie wema. "Na njia mbaya," yani, njia mbaya mno kwa anayeifuata. Kwa sababu, hii ni miongoni mwa desturi za Jahiliyyah ambazo Uislamu ulikuja kujitakasa kutokana nazo, na kujitenga nazo.

23. Mmeharimishiwa mama zenu, na binti zenu, na dada zenu, na shangazi zenu, na khaalati zenu, na binti wa kaka, na binti wa dada, na mama zenu waliowanyonyesha, na dada zenu kwa kunyonya, na mama wa wake zenu, na watoto wenu wa kambo walio katika ulinzi wenu waliozaliwa na wake zenu mliowaingilia. Ikiwa hamkuwaingilia, basi hakuna ubaya juu yenu. (Pia mmeharimishwa) wake wa watoto wenu waliotoka katika migongo yenu. Na kuwaoa pamoja dada wawili isipokuwa yale yaliyokwisha pita. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kufuta dhambi, Mwenye kurehemu. 24. Na wanawake wenye waume, isipokuwa waliomilikiwa na mikono yenu ya kulia. Ndiyo Sheria ya Mwenyezi Mungu juu yenu. Na mmehalilishiwa wasiokuwa hao, mtafute kwa mali zenu kwa kuoa pasi na kuzini. Kama mnavyostarehe nao, basi wapeni mahari yao kwa kuwa ni wajibu. Wala hakuna ubaya juu yenu kwa mtakachokubaliana baada ya kutimiza wajibu. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.

Aya hizi tukufu zinajumuisha wanawake walioharamishwa kwa sababu ya nasaba, na walioharamishwa kwa sababu ya kunyonya, na walioharamishwa kwa sababu ya ndoa na walioharamishwa kwa sababu ya kuunganisha; na wale walio halali miongoni mwa wanawake.

# {23} Basi kuhusu wale walioharamishwa kwa sababu ya nasaba, wao ni saba ambao Mwenyezi Mungu aliwataja: Mama: Na anaingia ndani yake kila ambaye ni sababu ya kuzaliwa kwako, hata kama ni wa mbali. Na anaingia katika binti kila mmoja ambaye wewe ndiye sababu ya kuzaliwa kwake. Na madada wa kwa baba na mama au wa kwa baba au wa kwa mama. Na shangazi, ambaye ni kila dada wa baba yako au babu yako, hata kama watapanda juu vipi. Na halati, ambaye ni kila dada wa mama yako au nyanya wako hata kama atapanda juu vipi, awe mrithi au la. Na binti za kaka, na binti za dada, hata kama watashuka chini vipi. Basi hawa ndio walioharamishwa katika nasaba, kwa mujibu wa makubaliano ya wanachuoni, kama yalivyo maandishi ya Aya tukufu. Na wasiokuwa wao, wanaingia katika kauli yake, "Na mmehalilishiwa wasio kuwa hao." Nao ni kama binti ya shangazi, na wa ami, na binti wa mjomba na wa halati. Na ama kuhusu wale walioharamishwa kwa sababu ya kunyonya, hao Mwenyezi Mungu alitaja miongoni mwao mama na dada. Na katika hilo kuna kumharamisha mama pamoja na kwamba maziwa si yake, bali ni ya (mwanamume) mwenye maziwa. Na hili linaashiria kwa tanabahisho yake kwamba mwenye maziwa ni baba wa yule aliyenyonyeshwa. Na ikiwa uzazi wa baba na uzazi wa mama utathibiti, basi kitathibiti kile ambacho ni tawi lao, kama vile undugu wao na ubabu na unyanya wao, na vizazi vyao. Na Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake-alisema, "Ni haramu kwa sababu ya kunyonyesha kile ambacho ni haramu kwa sababu ya nasaba." Kwa hivyo uharamu linaenea katika upande mama aliyenyonyesha na yule ambaye, maziwa ni yake kama unavyoenea katika jamaa na mtoto aliyenyonyeshwa kwa dhuria yake peke yake. Lakini kwa sharti ya kwamba kunyonya kuwe mara tano katika ule umri wa miaka miwili kama Sunnah ilivyoonyesha. Na ama wale walioharamishwa kwa sababu ya ndoa, hao ni wanne: wake wa baba, hata kama (baba hao) watapanda juu vipi. Na wake wa watoto, hata kama (watoto hao) watashuka chini vipi, wawe warithi au wawe waliozuiwa kurithi. Na mama za mke, hata kama (mama hao) watapanda juu vipi. Hawa watatu wanakuwa haramu kwa kufunga mkataba tu. Na wanne ni binti wa kambo. Naye ni binti wa mkewe, hata kama watashuka chini vipi. Na huyu hawi haramu mpaka amwingilie mkewe (ambaye ndiye mama yake binti huyu). Kama alivyosema hapa, "na watoto wenu wa kambo walio katika ulinzi wenu waliozaliwa na wake zenu mliowaingilia," hadi mwisho wa Aya. Na wengi wa wanachuoni walisema: Kauli yake, "walio katika ulinzi wenu," ni kufungilia kulikotumiwa kwa sababu hilo huwa hivyo mara nyingi na wala hakuna maana isiyokuwa ya moja kwa moja. Kwa maana, binti wa kambo ni haramu hata kama hayuko katika ulinzi wake. Lakini kufungia hivi kuna faida mbili: moja yake ni kwamba [ndani yake] kuna tanabahisho juu ya hekima katika kuharamisha binti wa kambo, na kwamba yeye yuko katika nafasi ya binti. Nayo pili ni kwamba ndani yake kuna ushahidi wa kuruhusika kuwa faragha na binti wa kambo, na kwamba yuko katika nafasi sawa na wale ambao yuko katika ulinzi wake miongoni mwa mabinti zake na mfano wao. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. Na ama wale walioharamishwa kwa sababu ya kuwaoa kwa pamoja, hao Mwenyezi Mungu alitaja kuwaowa dada wawili kwa pamoja na akaharamisha hilo. Na Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - aliharamisha kuoa kwa pamoja mwanamke na shangazi yake, au halati yake. Kwani ni haramu kila wanawake wawili ambao kati yao kuna tumbo la uzazi. Na lau kuwa itakadiriwa kwamba mmoja wao ni wa kiume na mwingine ni wa kike, basi anakuwa haramu juu yake, kwa kuwa ni haramu kuwaoa kwa pamoja. Kwa sababu ya yale yaliyo katika hilo ya sababu za kukatana kati ya watu wa tumbo moja.

# {24} Na miongoni mwa wale walioharamishwa katika ndoa ni "wanawake wenye waume." Kwani ni haramu kuwaoa maadamu wako chini ya ulinzi wa mume, mpaka apewe talaka na imalizike eda yake. "Isipokuwa wale waliomilikiwa na mikono yenu ya kulia." Yani, kwa kutekwa katika vita. Basi mwanamke kafiri mwenye mume atakapotekwa, anakuwa halali kwa Waislamu baada ya kubainika utupu wa tumbo lake la uzazi. Lakini ikiwa mkajaki aliyeolewa atakapouzwa au akipeanwa kama zawadi, basi ndoa yake haibatiliki. Kwa sababu mmiliki wa pili alishuka kwenye nafasi ya yule wa kwanza. Na kwa sababu ya hadithi ya Barira wakati Nabii -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake -alipompa chaguo. Na kauli yake, "Ndiyo Sheria ya Mwenyezi Mungu juu yenu." Yani, shikamaneni nacho na ongokeni kwacho. Kwani, ndani yake kuna uponyaji na nuru. Na ndani yake kuna kubainisha kwa kina yale yanayoruhusiwa na yale yaliyoharamishwa. Na aliingia katika kauli yake, "Na mmehalalishiwa wasio kuwa hao" kila ambaye hakutajwa katika Aya hii, basi yeye ni halali na ni nzuri. Kwa hivyo, haramu imefungiwa, nayo halali haina kikomo au kizuizi; kwa sababu ya upole kutoka kwa Mwenyezi Mungu, na rehema, na urahisishaji kwa waja. Na kauli yake, "mtafute kwa mali yenu." Yani mtafute yule ambaye macho yenu yamemuona na chaguo lenu katika wale wanawake ambao Mwenyezi Mungu amewaruhusu hali ya kuwa ni "kwa kuoa." Yani, kujiweka mbali na zinaa, na mnawaweka wake zenu mbali nayo pia, "pasi na kuzini." Na safah ni kumwaga maji katika halali na katika haramu. Na mwenye kufanya hilo hamlindi mke wake. Kwa sababu, aliweka matamanio yake katika haramu, kwa hivyo linadhoofika lenye kumuita kwenye halali. Hivyo basi, habaki kuwa ni mwenye kumlinda mkewe. Na ndani yake kuna ushahidi kwamba watu wasiokuwa safi hawaozwi, kwa kauli yake Yeye Mtukufu, "Mwanamume mzinifu hamwoi isipokuwa mwanamke mzinifu au mwanamke mshirikina. Na mwanamke mzinifu haolewi isipokuwa na mwanamume mzinifu au mshirikina." "Kama mnavyostarehe nao" yani yule mliyemuoa. "Basi wapeni mahari yao," yani, malipo kwa kubadilishana na starehe. Na ndiyo maana mume akimwingilia mkewe, inathibiti ampe mahari yake kwa kuwa "ni wajibu." Yani kuwapa kwenu malipo yao ni faradhi ambayo Mwenyezi Mungu aliiweka juu yenu, na si sawa na sadaka ambayo akitaka, anaitekeleza, na akitaka anaikataa. Au maana ya kauli yake, "ni wajibu" yani yameshapimwa. Yani mmeshayapima, na yakawa wajibu juu yenu. Kwa hivyo msipunguze chochote kwayo. "Wala hapana lawama juu yenu kwa mtakachokubaliana baada ya kutimiza wajibu." Yani kwa kuiongeza kutoka kwa mume au kuiachilia mbali kutoka kwa mke kwa kuridhia na roho nafsi. Hii ndiyo kauli ya wengi wa wafasiri. Na wengi wao walisema: Iliteremka kuhusu kustarehe na wanawake kwa muda, ambako kulikuwa halali mwanzoni mwa Uislamu, kisha Nabii -rehema na amani zimshukie -akakuharamisha. Na kwamba kabla ya kufanywa haramu, ilikuwa ameamrishwa kumkamilishia muda na kumpa malipo yake. Kisha muda huu baina yao unapokwisha na wakaafikiana baada ya kuwekeana kiwango maalumu cha mahari, hakuna lawama juu yao. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. "Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima." Yani ni mwenye elimu kamili na hekima kamili. Na katika elimu yake na hekima yake ni kwamba aliwawekea sheria hizi, na akawawekea mipaka hii inayotenganisha yaliyo halali na haramu. Kisha Yeye Mtukufu akasema:

25. Na asiyeweza kati yenu kupata mali ya kuolea wanawake wa kiungwana Waumini, basi na aoe katika vijakazi Waumini iliyowamiliki mikono yenu ya kulia. Na Mwenyezi Mungu anajua vyema imani yenu. Nyinyi mmetokana wenyewe kwa wenyewe. Basi waoeni kwa idhini ya watu wao, na wapeni mahari yao kulingana na ada, wawe wanawake wema, si makahaba wala si mahawara. Na wanapoolewa kisha wakafanya uchafu basi adhabu yao itakuwa ni nusu ya adhabu waliyowekewa waungwana. Hayo ni kwa yule miongoni mwenu anayeogopa kuingia katika zinaa. Na mkisubiri ndio bora kwenu. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.

# {25} Yani yule ambaye hawezi kupata mahari ya kuolea wanawake wa kiungwana Waumini, na akajihofia uzinzi na dhiki nyingi, basi anaruhusiwa kuwaoa vijakazi wanaomilikiwa na Waumini. Na hii ni kulingana na inavyoonekana. Vinginevyo, Mwenyezi Mungu anamjua Muumini wa kweli na yule asiyekuwa hivyo. Kwa hivyo, mambo ya dunia yameegemezwa kwenye mwonekano wa nje wa mambo, nazo hukumu za Akhera zimeegemezwa kwenye yale yaliyomo ndani. "Basi waoeni," yani hao waliomilikiwa "kwa idhini ya watu wao;" yani bwana wake mmoja au zaidi. "Na wape mahari yao kulingana na ada;" yani hata kama ni wajakazi, kama vile mahari inavyopaswa kupewa mwanamke huru, kadhalika ni wajibu kumpa mjakazi, lakini hairuhusiki kuwaoa vijakazi isipokuwa ikiwa wao ni "wanawake wema." Yani wanawake wanaojiepusha na zinaa, "si makahaba" yani wanaozini waziwazi, "wala si mahawara" yani wafanyao urafiki wa kimapenzi kwa siri. Na jumla ya hayo ni kwamba hairuhusiki kwa Mwislamu aliye huru kumuoa mjakazi isipokuwa kwa masharti manne aliyoyataja Mwenyezi Mungu: wawe Waumini, wanaojiepusha na machafu kwa nje na kwa ndani, na kutokuwa na uwezo wa kupata mahari ya kuoa mwanamke huru, na kuhofia zinaa. Basi ikiwa masharti haya yanatimia, anaruhusiwa kuwaoa. Na pamoja na haya, uvumilivu juu ya kutowaoa ndiyo bora zaidi, kwa sababu ya yale yaliyo ndani yake ya kuwatia watoto kwenye utumwa, na kwa sababu ya yale yaliyo ndani yake ya uduni na aibu. Na hili ni ikiwa subira inawezekana. Lakini ikiwa haiwezekani kuwa na subira juu ya haramu isipokuwa kwa kuwaoa, basi hilo linakuwa lazima. Na ndio maana akasema, "Na mkisubiri ndiyo bora kwenu. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kufuta dhambi, Mwenye kurehemu." Na kauli yake, "Na wanapoolewa," yani wajakazi hao wakiolewa au wakisilimu, basi juu yao itakuwa ni nusu ya kile kilichoko juu ya wanawake waungwana walioolewa "katika adhabu." Na hilo ni katika kile ambacho kinaweza kufanywa kuwa nusu, nako ni kupigwa viboko. Basi inakuwa juu yao mijeledi hamsini. Na ama kupigwa mawe, basi mjakazi hapigwi mawe, kwa sababu hilo haliwezi kufanywa kuwa nusu. Na kwa mujibu wa kauli ya kwanza, ikiwa hawajaolewa, basi hakuna Hadd (adhabu maalumu) juu yao, lakini kuna Ta'azir (adhabu ambayo haikukadiriwa) yenye kuwazuia kufanya uchafu huu. Na kwa mujibu wa kauli ya pili ni kwamba wajakazi ambao si Waislamu wakifanya kitendo kichafu, wao pia wanafanyiwa Ta'azir. Na akahitimisha Aya hii kwa majina haya mawili matukufu: Mwenye kufuta dhambi, na Mwenye kurehemu. Kwa sababu, hukumu hizi ni rehema kwa waja, na ni ukarimu, na wema kwao. Na hakuwawekea mipaka, bali ilipanua kikomo cha upana. Na pengine katika kutajwa kwa kufutiwa dhambi baada ya kutaja adhabu ya hadd ni ishara ya kwamba adhabu za hadd ni kafara ambayo kwayo Mwenyezi Mungu hufuta dhambi za waja wake, kama lilivyokuja hilo katika hadithi. Na hukumu ya mtumwa wa kiume katika Hadd (adhabu maalum) iliyotajwa ni kama hukumu ya mjakazi, kwa sababu hakuna tofauti baina yao.

26. Mwenyezi Mungu anataka kwamba awabainishie, na awaongoze nyendo za wale waliokuwa kabla yenu, na akubali toba zenu. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima. 27. Na Mwenyezi Mungu anataka kuwakubalia toba zenu, na wale wanaofuata matamanio wanataka kwamba mjipinde kujipinda kukubwa. 28. Na Mwenyezi Mungu anataka kwamba awahafifishie, na mwanadamu ameumbwa dhaifu.

# {26} Yeye Mtukufu anajulisha neema yake kubwa, na kipawa chake kikubwa, na malezi yake mazuri kwa waja wake Waumini, na wepesi wa dini yake, akasema, “Mwenyezi Mungu anataka kwamba awabainishie” Yani, yote mnayohitaji kubainishiwa miongoni mwa haki na batili, na halali na haramu. “Na awaongoze nyendo za wale waliokuwa kabla yenu.” Yani, wale ambao Mwenyezi Mungu aliwaaneemesha miongoni mwa Mitume na wafuasi wao katika mienendo yao yenye kusifiwa, na matendo yao ya sawasawa, na sifa zao kamili, na kuwezeshwa kwao kukamilifu. Basi kwa sababu ya hayo, akatekeleza alilotaka, na akawawekea wazi, na akabainisha kwa uwazi kama alivyowabainishia wale waliokuwa kabla yenu, na akawaongoza uwongofu mkubwa katika elimu na matendo. “Na akubali toba zenu;” yani, awafanyie upole katika hali zenu, na yale aliyowawekea kama sheria, ili muweze kusimamia juu ya yale ambayo Mwenyezi Mungu aliwawekea mipaka. Na kutosheka na yale aliyoyahalalisha, ndiyo dhambi zenu zipunguke kwa sababu ya yale ambayo Mwenyezi Mungu aliwarahisishia. Na kwa sababu ya hayo, katika kukubali kwake toba ya waja wake, na katika kukubali toba yao ni kwamba wanapotenda dhambi, anawafungulia milango ya rehema, na akaziwezesha nyoyo zao kumrudia Yeye, na kunyenyekea mbele yake, kisha anawakubalia toba kwa kuyakubali yale aliyowawezesha. Basi Sifa njema ni zake na shukurani kwa hayo. Na kauli yake, “Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.” Yani, [ni Mwenye elimu kamili], mwenye hekima kamili. Basi katika elimu yake ni kwamba aliwafundisha yale ambayo hamkuwa mnayajua. Na miongoni mwake ni mambo haya na mipaka. Na katika hekima yake ni kwamba anamkubalia toba yule ambaye hekima yake na rehema zake zinahitaji kwamba akubaliwe toba. Na anamwacha yule ambaye hekima yake na uadilifu wake vinahitaji kwamba hastahili kukubaliwa toba.

# {27} Na kauli yake, “Na Mwenyezi Mungu anataka kuwakubalia toba zenu.” Yani, toba inayokusanya jambo lenu, na inaunganisha waliotawanyika wenu, na inawaleta karibu wa mbali wenu. “Na wale wanaofuata matamanio wanataka;” yani, wanaegemea nayo popote yanapoegemea, na wanayatanguliza mbele ya yale ambayo ndani yake kuna ridhaa ya vipenzi vyao. Na wanayaabudu matamanio yao miongoni mwa aina mbalimbali za makafiri na waasi, wanaotanguliza matamanio yao mbele ya kumtii Mola wao Mlezi. Basi hawa, wanataka “kwamba mjipinde kujipinda kukubwa,” yani, mpotoke kutoka katika njia iliyonyooka kwenda katika njia ya wale waliokasirikiwa na wale waliopotea. Wanataka kuwatoa katika kumtii Mwingi wa Rehema na kwenda katika kumtii Shetani. Na kutoka katika kushikamana na mipaka ya Yule ambaye furaha yote iko katika kutekeleza amri zake kwenda kwa yule ambaye taabu zote ziko katika kumfuata yeye. Kwa hivyo, mkijua kwamba Mwenyezi Mungu Mtukufu anawaamrisha yale yaliyomo kutengenea kwenu, na mafanikio yenu, na furaha yenu. Na kwamba hawa wanaofuata matamanio yao wanawaamrisha yale ambayo yana hasara ya mwisho na taabu, basi jichagulieni nafsi zenu mbora zaidi wa walinganiaji hawa wawili, na chagueni njia bora zaidi kati ya mbili hizi.

# {28} “Na Mwenyezi Mungu anataka kwamba awahafifishie.” Yani, kuwepesisha yale aliyowaamrisha na yale aliyowakataza. Kisha kutokea kwa ugumu katika baadhi ya sheria, aliwaruhusu kwa kiwango ambacho kinatakiwa na mahitaji yenu, kama vile mzoga, na damu, na mfano wa hayo kwa mwenye kulazimishwa. Na kama vile kumuoa mjakazi huru kwa masharti yale yaliyotangulia. Na hayo ni kwa sababu ya rehema yake kamili na wema wake wenye kujumuisha, na elimu yake, na hekima yake juu ya udhaifu wa mwanadamu katika nyanja zote. Udhaifu wa muundo, na udhaifu wa nia, na udhaifu wa azimio, na udhaifu wa imani, na udhaifu wa subira. Kwa hivyo, hayo yakawa mwafaka kwamba Mwenyezi Mungu amhafifishie kile anachodhoofika juu yake. Na kile ambacho imani yake, na subira yake, na nguvu zake haviwezi kustahimili.

29. Enyi mlioamini! Msizile mali zenu baina yenu kwa batili, isipokuwa ikiwa ni biashara kwa kuridhiana wenyewe. Wala msijiue. Hakika, Mwenyezi Mungu kwenu ni Mrehemevu. 30. Na mwenye kufanya hayo kwa kupita mipaka na udhalimu, basi tutamwingiza motoni. Na hilo ni jepesi kwa Mwenyezi Mungu.

# {29} Yeye Mtukufu anawakataza waja wake Waumini kuliana mali zao baina yao kwa batili. Na hili linajumuisha kuzila kwa kuchukua kwa nguvu, na wizi, na kuzichukua kwa kamari, na kwa mapato mabaya. Bali inaweza kuingia ndani yake kuila mali yako mwenyewe kwa namna ya kiburi na ubadhirifu. Kwa sababu, hili ni katika batili, na siyo katika haki. Kisha ilipoharamishwa kuzila kwa batili, akawaruhusu kuzila kwa biashara na mapato yasiyokuwa na vikwazo, ambayo yana masharti yake kama vile kuridhiana na mengineyo. “Wala msijiue.” Yani nyinyi msiuane nyinyi kwa nyinyi, wala mtu asijiue mwenyewe. Na inaingia katika hilo kujitia mwenyewe katika maangamizo na kufanya mambo hatari yanayopelekea kwenye uharibifu na maangamizo. “Hakika, Mwenyezi Mungu kwenu ni Mwenye rehema juu yenu.” Na katika rehema yake ni kwamba alizihifadhi nafsi zenu na mali zenu, na akawakataza kuzipoteza na kuziharibu, na akaweka juu ya hayo yale aliyoweka miongoni mwa adhabu maalum. Na tafakarini ufupisho huu na kuunganisha katika kauli yake: “Msizile mali zenu” na “Wala msijiue” namna alivyojumuisha mali za watu wengine na mali yako mwenyewe, na kujiua na kumuua mwengine kwa maneno mafupi zaidi, kuliko kauli yake: Wasile baadhi yenu mali ya wenzenu, na wala baadhi yenu wasiwaue wenzenu, pamoja na kwamba maneno haya yanajifunga tu na mali ya wengine na nafsi ya wengine. Na pia kufungamisha mali na nafsi na Waumini kwa ujumla ndani yake kuna ushahidi kwamba Waumini katika kupendana kwao, na kurehemeana kwao, na kuhurumiana kwao na masilahi yao ni kama mwili mmoja. Ambapo imani inawaunganisha pamoja juu ya masilahi yao ya kidini na ya kidunia. Na alipokataza kula mali kwa batili ambayo ina madhara makubwa zaidi kwao kwa mlaji na yule ambaye mali yake alichukuliwa, akawaruhusu yale ambayo yana masilahi yao miongoni mwa aina za mapato, na biashara, na aina za kazi na kuajiri. Na akasema, “Isipokuwa kama ni biashara kwa kuridhiana wenyewe” yani, inaruhusika kwenu. Na sharti la kuridhiana pamoja na kwamba ni biashara ni ili kuashiria kwamba ni sharti kwamba mkataba usiwe mkataba wa riba, kwa sababu riba siyo katika biashara, bali ni kinyume na makusudio yake. Na kwamba ni lazima kila mmoja wa wahusika wa mkataba aridhie na afanye hivyo kwa hiari. Na ukamilifu wa kuridhia ni kwamba kile kinachofanyiwa mkataba kiwe kinajulikana. Kwa sababu ikiwa sivyo, basi kuridhia hakufikiriwi kuweza kukisalimisha. Kwa sababu kile hakuna uwezo juu yake ni sawa na kuuza kamari. Kwa hivyo, uuzaji wa udanganyifu (Gharar) kwa aina zake zote hauna ridhaa ndani yake, kwa hivyo mkataba huo hautekeleki. Na ndani yake kuna kwamba mikataba inahitimishwa kwa kile kinachoionyesha katika maneno au vitendo. Kwa sababu Mwenyezi Mungu ameweka sharti la ridhaa, kwa kuridhika kukitokea kwa njia yoyote ile, mkataba unahitimika kwayo. Kisha akahitimisha Aya hiyo kwa kauli yake, “Hakika, Mwenyezi Mungu kwenu ni Mwenye kurehemu.” Na katika rehema yake ni kwamba amezilinda damu zenu na mali zenu na akavihifadhi, na akawakataza kuvivunja.

# Kisha akasema, “Na mwenye kufanya hayo.” Yani, kula mali kwa batili na kuuwa nafsi “kwa kupita mipaka na udhalimu.” Yani si kwa kutojua wala kwa kusahau; “basi tutamwingiza motoni.” Yani Moto mkubwa, kama ilivyo maana ya neno ‘moto’ kwa sababu ni nomino ya kawaida (si nomino ya pekee). “Na hilo ni jepesi kwa Mwenyezi Mungu.”

31. Mkiyaepuka makubwa ya yale mnayokatazwa, tutawafutia makosa yenu madogo, na tutawaingiza pahali pa kuingia patukufu.

# Na hili ni katika fadhila za Mwenyezi Mungu na hisani yake juu ya waja wake Waumini. Aliwaahidi kwamba wakiepuka makubwa ya yale wanayokatazwa, atawafutia makosa yao madogo yote, na kuwaingiza pahali pa kuingia patukufu, penye heri nyingi. Nayo ni Pepo ambayo ndani yake kuna yale ambayo macho hayajawahi kuona, wala sikio halijawahi kusikia, wala hayajawahi kupita katika fikira za moyo wa mwanadamu yeyote. Na inaingia katika kuepuka madhambi makubwa kufanya mambo ya faradhi ambayo mwenye kuyaacha anakuwa amefanya dhambi kubwa, kama vile Swala tano, na Ijumaa, na Ramadhani. Kama alivyosema Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake, - “Swala tano, na Ijumaa hadi Ijumaa, na Ramadhani hadi Ramadhani vinafuta yale yaliyo kati yake ikiwa makosa makubwa yataepukwa. Na bora zaidi katika maana za dhambi kubwa ni kwamba, dhambi kubwa ni ile ambayo ina adhabu maalum katika dunia au tishio la adhabu katika akhera; au kupinga kuwepo imani au kuiwekea laana au ghadhabu juu yake.

32. Wala msitamani alichowafadhilisha kwacho Mwenyezi Mungu baadhi yenu kuliko wengine. Wanaume wana fungu katika walivyovichuma, na wanawake wana fungu katika walivyovichuma. Na mwombeni Mwenyezi Mungu katika fadhila zake. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua kila kitu.

# Mwenyezi Mungu Mtukufu anawakataza Waumini kutamani alichowafadhilishia baadhi yao kuliko wengine wao miongoni mwa yale yanayowezekana na yale yasiyowezekana. Kwa hivyo, wanawake wasitamani sifa maalum za wanaume ambazo aliwaboresha kwazo kuliko wanawake, wala mwenye ufakiri na upungufu (kutamani) hali ya tajiri na mkamilifu kutamani kutupu tu. Kwa sababu, huu ndio wivu wenyewe. Nao ni kutamani kwamba neema ya Mwenyezi Mungu juu ya wengine iwe yako nao iwaondokee. Na kwa sababu inalazimu kutoridhika na majaaliwa ya Mwenyezi Mungu, na kuishia kuwa na uvivu, na kuwa na matarajio batili ambayo hayafungamani na matendo wala kuchuma. Lakini la kusifiwa ni mambo mawili: Kwamba mja anajitahidi kulingana na uwezo wake kwa yale yatakayomnufaisha katika masilahi yake ya kidini na ya kidunia, na amwombe Mwenyezi Mungu Mtukufu katika fadhila zake. Na wala asiitegemee nafsi yake wala kwa yeyote asiyekuwa Mola wake Mlezi. Na kwa sababu ya haya Yeye Mtukufu akasema, “Wanaume wana fungu katika walivyovichuma,” yani katika matendo yao ambayo husababisha matokeo yanayotarajiwa. “Na wanawake wana fungu katika walivyovichuma.” Hivyo basi, kila mmoja wao hayampati yasiyokuwa yale aliyoyachuma na akayachokea. “Na mwombeni Mwenyezi Mungu katika fadhila zake.” Yani katika masilahi yenu yote katika dini na dunia. Na huu ndio ukamilifu wa mja na anuani ya furaha yake. Si yule aliyeacha matendo au aliyeitegemea nafsi yake, asiyemhitaji Mola wake Mlezi au akakusanya mambo mawili haya. Huyu hakika ametupiliwa mbali, mwenye hasara. Na kauli yake, “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua kila kitu,” yani humpa yule anayemjua kwamba anastahiki, na anamnyima yule anayemjua kwamba hastahiki.

33. Na kila mmoja tumemfanyia warithi katika yale waliyoyaacha wazazi wawili na jamaa. Na wale mliofungamana nao kwa viapo, wapeni fungu lao. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Shahidi juu ya kila kitu.

# {33} Yani, “Na kila mmoja” katika watu “tumemfanyia warithi.” Yani wanamsimamia na anawasimamia kwa kutiana nguvu, na kunusuriana, kusaidiana katika mambo. “Katika yale waliyoyaacha wazazi wawili na jamaa.” Na hili linajumuisha jamaa wote miongoni mwa asili, na matawi, na wengineo waliobaki. Hao ndio warithi miongoni mwa jamaa. Kisha akataja aina nyingine ya warithi, akasema; “Na wale mliofungamana nao kwa viapo.” Yani mlipeana viapo kwa yale mliyofungamana nao ya mikataba ya muungano juu ya kunusuriana, na kusaidiana, na kushirikiana katika mali na mengineyo. Na yote haya ni katika neema za Mwenyezi Mungu juu ya waja wake. Ambapo warithi wanashirikiana kwa kile ambacho baadhi yao peke yao hawakiwezi. Yeye Mtukufu amesema, “wapeni fungu lao;” yani wapeni wasaidizi fungu lao ambalo wanalazimika kulifanya miongoni mwa kushirikiana, na kusaidiana kwa kisichokuwa cha kumuasi Mwenyezi Mungu; na pia wapeni urithi jamaa wa karibu miongoni mwa warithi. “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Shahidi juu ya kila kitu.” Yani anakiona kila kitu kwa elimu yake juu ya mambo yote, na kwa kuona kwake harakati za waja wake, na kusikia kwake sauti zao zote.

34. Wanaume ni wasimamizi imara wa wanawake, kwa yale aliyowafadhilisha kwayo Mwenyezi Mungu baadhi yao juu ya baadhi, na kwa yale wanayoyatoa katika mali zao. Basi wanawake wema ni wale wenye kutii na wanaojilinda hata katika siri kwa kuwa Mwenyezi Mungu ameamrisha wajilinde. Na wale mnaochelea kutoka kwao katika utiifu, waaidhini, na wahameni katika malazi, na wapigeni. Basi wakiwatii, msitafute njia yoyote dhidi yao. Hakika, Mwenyezi Mungu ndiye aliye juu, Mkubwa.

# {34} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba “Wanaume ni wasimamizi imara wa wanawake.” Yani, wao ni wasimamizi wao kwa kuwawajibishia haki za Mwenyezi Mungu Mtukufu kama vile kuzihifadhi faradhi zake, na kuwazuia uharibifu. Nao wanaume ni juu yao kuwalazimisha kufanya hivyo. Na kuwasimamia kwao pia ni kwa kuwapa matumizi, na kuwavisha, na kuwapa makazi. Kisha akataja sababu yenye kulazimu wanaume kuwa wasimamizi juu ya wanawake, akasema; “kwa yale aliyowafadhilisha kwayo Mwenyezi Mungu baadhi yao juu ya baadhi, na kwa yale wanayoyatoa katika mali zao.” Yani kwa sababu ya ubora wa wanaume juu ya wanawake na kujiboresha kwao juu yao. Na ubora wa wanaume juu ya wanawake ni katika njia nyingi: kutokana na kwamba mamlaka ni mahususi kwa wanaume, na unabii, na utume, na kuteuliwa kwao kwa ajili ya ibada nyingi kama vile Jihadi, na swala ya Idi na swala ya Ijumaa, na kwa kile alichowawapa Mwenyezi Mungu wao hasa kama vile akili, na fikra iliyokomaa, na subira, na stahamala ambayo wanawake hawana mfano wake. Na vile vile aliwaamrisha wao tu kutoa matumizi ya wake zao. Bali na hata nyingi ya matumizi ni mahsusi tu kwa wanaume, na wanatofautiana na wanawake. Na pengine hii ndiyo siri ya kauli yake, “kwa yale wanayoyatoa” na akafuta njia zinazotolewa ili hilo lionyeshe ujumla wa kutoa, kwa hivyo ikajulikana kutokana na haya yote kwamba mwanamume ni kama mlezi na bwana kwa mke wake. Naye, kwake ni mtumwa, mfungwa, na mtumishi. Kwa hivyo, kazi yake mwanamume ni kufanya kile ambacho Mwenyezi Mungu alimpa kulinda, na kazi yake mwanamke ni kumtii Mola wake Mlezi na kumtii mumewe. Ndio maana akasema, “Basi wanawake wema ni wale wenye kutii,” yani mtiifu kwa Mwenyezi Mungu Mtukufu, “na wanaojilinda hata katika siri.” Yani wanaowatii waume zao hata wakiwa hawapo. Anamlinda mumewe kwa nafsi yake mwenyewe na mali yake (mumewe). Na hilo ni kwa ulinzi wa Mwenyezi Mungu kwao na kuwawezesha kwake, si kutokana nao wenyewe; kwa kuwa nafsi inaamrisha maovu. Lakini mwenye kumtegemea Mwenyezi Mungu, atamtosheleza kinachomtia wasiwasi katika mambo yake ya kidini na ya kidunia. Kisha akasema, “Na wale mnaochelea kutoka kwao katika utiifu.” Yani kujiinua kwao juu ya utiifu kwa waume zao, kwa kumuasi kwa maneno au kwa matendo; basi atamtia adabu kwa njia rahisi zaidi, kisha rahisi zaidi. “Basi waaidhini” Yani kwa kubainisha hukumu ya Mwenyezi Mungu katika kumtii mume na kutomuasi, na kutia moyo wa kutii, na kutishia dhidi ya kuasi. Kwa hivyo, akikomeka, basi hilo ndilo linalotakiwa, vinginevyo mume amhame katika malazi na namna kwamba halali naye wala hamjaamii kwa kiwango ambacho lengo litapatikana. Vinginevyo, ampige kipigo kisichoumiza. Ikiwa makusudio yatafikiwa kwa mojawapo ya mambo haya na wakawatii, “msitafute njia yoyote dhidi yao.” Yani mmeshapata kile mnachopenda, kwa hivyo acheni kumlaumu kwa mambo yaliyopita, na kupekua makosa ambayo yanadhuru kuyataja, na mabaya yanatokea kwa sababu yake. “Hakika, Mwenyezi Mungu ndiye aliye juu, Mkubwa.” Yani ana sifa ya kuwa juu kamili kwa namna zote na mazingatio yote. Ujuu wa dhati, na ujuu wa hadhi, na ujuu ushindi. Mkubwa ni yule ambaye hakuna mkubwa zaidi yake, wala Mtukufu wala Mkuu. Ni Mkubwa wa dhati na sifa zake.

35. Na mkihofia kuwepo mfarakano baina ya wawili hao, basi mtumeni mpatanishi kutoka kwa jamaa za mume, na mpatanishi kutoka kwa jamaa za mke. Ikiwa wanataka kutengeneza mambo, Mwenyezi Mungu atawawezesha kati yao. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye habari zote.

# {35} Yani ikiwa mnahofia kuwepo mfarakano baina ya wanandoa wawili, na kujiweka mbali, na kujiepusha mpaka akawa kila mmoja wao katika upande tofauti “basi mtumeni mpatanishi kutoka kwa jamaa za mume, na mpatanishi kutoka kwa jamaa za mke.” Yani wanaume wawili wanaojukumishwa kisheria, Waislamu, waadilifu, wenye akili timamu, wanaojua yaliyo baina ya wanandoa hao, na wanajua kuunganisha na kutenganisha. Na haya yanafahamika kutokana na neno ‘mpatanishi.’ Kwa sababu, hafai kuwa mpatanishi isipokuwa yule anayesifika kwa sifa hizo. Kwa hivyo, wataangalia yale ambayo kila mmoja wao anakichukia kwa mwenzake, kisha wanamlazimisha kila mmoja wao kutekeleza wajibu wake. Ikiwa mmoja wao hawezi kufanya hivyo, wanamshawishi mwenzi wake kuridhika na kile chepesi kilichowezekana katika riziki na maadili. Na chochote ambacho wataweza kuunganisha na kurekebisha, basi wasikiache. Na iwapo hali itafikia kwamba haiwezekani kuwaunganisha na kuwarekebisha isipokuwa kwa njia ya uadui, na kutengana, na kumuasi Mwenyezi Mungu, na wakaona kwamba kutenganisha baina yao ndiyo bora zaidi, basi watatenganisha baina yao. Wala haihitajiki ridhaa ya mume, kama inavyoashiriwa na kwamba Mwenyezi Mungu aliwaita ‘wapatanishi wawili,’ naye mpatanishi anaweza toa hukumu hata kama aliyehukumiwa hataridhia. Na ndiyo maana akasema, “Ikiwa wanataka kutengeneza mambo, Mwenyezi Mungu atawawezesha kati yao.” Yani, kwa kuwapa maono mazuri na maneno yanayovutia nyoyo na yanaunganisha baina ya makundi mawili hayo. “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye habari zote.” Yani anajua ya dhahiri yote na ya ndani yote, na anayajua yaliyofichikana ya mambo yote na siri zake. Ni katika kujua kwake na kuwa kwake na habari zote ni kwamba alikuwekea hukumu hizi tukufu na sheria hizi nzuri.

36. Na mwabuduni Mwenyezi Mungu wala msimshirikishe na chochote. Na wafanyieni wema wazazi wawili, na jamaa, na mayatima, na masikini, na jirani wa karibu, na jirani wa ubavuni, na mwenza wa ubavuni, na mwana njia, na wale iliowamiliki mikono yenu ya kulia. Hakika, Mwenyezi Mungu hampendi mwenye kiburi anayejifahiri. 37. Ambao wanafanya ubahili na wanaamrisha watu ubahili, na wanaficha yale aliyowapa Mwenyezi Mungu katika fadhila zake. Na tuliwaandalia makafiri adhabu ya kudunisha. 38. Na ambao hutoa mali zao ili kujionyesha kwa watu, wala hawamwamini Mwenyezi Mungu wala Siku ya Mwisho. Na yule ambaye Shetani amekuwa ndiye mwenza wake, basi ana mwenza mbaya mno.

# {36-37} Yeye Mtukufu anawaamrisha waja wake kumwabudu Yeye peke yake asiyekuwa na mshirika yeyote. Na hilo ni kuingia chini ya uja wa kumfanyia ibada, na kufuata maamrisho yake, na makatazo yake kwa upendo, na unyenyekevu, na kumfanyia yeye peke yake katika ibada zote za dhahiri na za ndani. Na anakataza kumshirikisha na chochote, si shirki ndogo wala shirki kubwa, wala Malaika, wala Nabii, wala mlinzi, wala asiyekuwa wao miongoni mwa viumbe ambao hawazimilikii nafsi zao manufaa wala madhara, wala mauti, wala uhai, wala kufufuka. Bali, wajibu wa pekee ni kumwabudu Yeye peke yake ambaye ana ukamilifu kamili kwa namna zote, na ana uendeshaji kamili ambao hashirikiani naye, wala hamsaidii yeyote kwa hilo. Kisha baada ya kuamrisha kumwabudu na kutekeleza haki zake, akaamrisha kutekeleza haki za waja wake, walio karibu zaidi kisha walio karibu zaidi. Akasema, “Na wafanyieni wema wazazi wawili” Yani wafanyieni wema kwa kusema maneno mazuri, maneno ya upole, na vitendo vizuri, kwa kutii amri zao na kuepuka makatazo yao, na kuwapa matumizi, na kumkirimu yeyote anayefungamana nao, na kuunga ukoo ambao hauna ukoo nao isipokuwa kupitia wao. Na wema una vinyume viwili: kutendewa ubaya na kutotenda wema, na vyote viwili vimekatazwa. “Na jamaa” pia wafanyiwe wema. Na hilo linajumuisha jamaa wote, walio karibu au walio mbali. Kwamba wafanyiwe wema kwa kauli na vitendo, na kwamba asiukate ukoo wake kwa maneno yake au vitendo vyake. “Na mayatima,” yani wale waliofiwa na baba zao hali ya kuwa ni wadogo. Basi wanayo haki juu ya Waislamu, sawa wawe ni jamaa au wasiokuwa wao, kwa kuwalea, na kuwafanyia wema, na kutuliza fikira zao, na kuwafunza adabu nzuri, na kuwalea kwa njia iliyo bora kabisa ya malezi katika masilahi ya dini yao na dunia yao. “Na masikini” na hao ndio waliotulizwa harakati zao mahitaji na ufukara, na hawawezi kupata cha kuwatosheleza wala cha kuwatosheleza wale ambao wao wanaowaruzuku. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu Mtukufu akaamrisha wafanyiwe wema kwa kuziba mapengo yao, na kuuzuia umaskini wao, na kuhimiza juu ya hilo, na kufanya kile kinachowezekana katika hayo. “Na jirani wa karibu,” yani jirani wa karibu ambaye ana haki mbili: Haki ya ujirani na haki ya ujamaa. Yeye ana haki juu ya jirani yake, na wema kulingana na desturi. Na vivyo hivyo “jirani wa mbali” yani ambaye hana ujamaa. Na kila anapokuwa jirani ana mlango ulio karibu zaidi nawe, anakuwa na haki inayosisitizwa zaidi. Kwa hivyo, jirani anapaswa amjulie hali mara kwa mara jirani yake kwa kumpa zawadi, na sadaka, na kumlingania, na upole katika maneno na vitendo, na kutomdhuru kwa maneno au vitendo. “Na mwenza wa ubavuni” inasemekana kuwa ni mwenza katika safari, na inasemekana kuwa ni mke, na inasemekana kuwa ni mwenza yeyote yule, na huenda hii maana ndiyo inafaa zaidi, kwa kuwa inajumuisha mwenza wakati usio wa safari na safarini, na inajumuisha mke. Basi mwenza ana haki ya ziada juu ya Uislamu wake tu kwa mwenza wake kama vile kumsaidia katika mambo ya dini yake na ya dunia yake, kumnasihi, kumtimizia ahadi katika wepesi na ugumu, na katika hali ya kusisimua na hali ya kuchukia, na kwamba anampendee kile anachoipendea nafsi yake, na amchukilie kile anachoichukia nafsi yake. Na wenza unavyoongezeka, haki inasisitizwa zaidi na inaongezeka. “Na mwana njia;” naye ni mgeni ambaye ana mahitaji katika nchi ya ugeni au hata ikiwa hana mahitaji. Basi yeye ana haki juu ya Waislamu kwa sababu ya uzito wa mahitaji yake na kwa kuwa yuko katika nchi isiyokuwa nchi yake, kwa kumfahamisha kwenye makusudio yake au baadhi ya makusudio yake, na kwa kumkirimu na kumfanya atulizane. “Na wale iliowamiliki mikono yenu ya kulia.” Yani katika binadamu na wanyama, kwa kuwafanyia yale yanayowatosheleza na kutowabebesha yaliyo magumu kwao, na kuwasaidia katika yale wanayoyabeba na kuwafunza adabu nzuri kwa yale yenye masilahi yao. Kwa hivyo, mwenye kutimiza amri hizi, basi yeye amenyenyekea kwa Mola wake Mlezi, amejishusha chini kwa waja wa Mwenyezi Mungu, ametii amri ya Mwenyezi Mungu na sheria yake, ambaye anastahiki thawabu nyingi na sifa nzuri. Na asiyefanya hivyo; yeye kwa hakika ni mja anayempa mgongo Mola wake Mlezi, asiyekuwa mtiifu kwa amri zake, wala asiyejishusha chini kwa viumbe. Bali, ana kiburi kwa waja wa Mwenyezi Mungu, anajiona nafsi yake, anajifahiri kwa maneno yake. Ndiyo maana akasema, “Hakika, Mwenyezi Mungu hampendi mwenye kiburi;” yani anayejiona nafsi yake, mwenye kiburi juu ya viumbe. “Anayejifahiri” anayejisifu na kujihimidi kwa namna ya kujifahiri na kujigamba mbele ya waja wa Mwenyezi Mungu. Basi hawa, kwa sababu ya yale waliyo nayo ya kiburi na kujifahiri yanawazuia kutekeleza haki mbalimbali, na kwa sababu hiyo akawakashifu kwa kauli yake. “Ambao wanafanya ubahili,” yani wanazuilia yale yaliyo juu yao miongoni mwa haki za lazima. “Na wanaamrisha watu ubahili” kwa kauli zao na vitendo vyao, “na wanaficha yale aliyowapa Mwenyezi Mungu katika fadhila zake.” Yani elimu ambayo wanaongoka kwayo waliopotea, na wanaongozwa kwayo wasiojua. Hao wanawaficha hayo na wanawadhihirishia ubatili ambao unazuia kati yao na haki. Kwa hivyo wakawa wamekusanya kati ya kufanyia mali ubahili na kufanyia elimu ubahili, na baina ya kujitahidi katika kujihasiri na kuwahasirisha wengine. Na hizi ndizo sifa za makafiri. Ndiyo maana Yeye Mtukufu akasema, “Na tuliwaandalia makafiri adhabu ya kudunisha.” Yani kwa vile walivyokuwa wakijivuna mbele ya waja wa Mwenyezi Mungu, na wakazuia haki zake, na walikuwa ndiyo sababu ya wengine kuzuia na kufanya ubahili na kutoongoka, akawadunisha kwa adhabu chungu na hizaya ya daima. Kwa hivyo, tunajilinda kwako ewe Mwenyezi Mungu kutokana na mabaya yote.

# {38} Kisha akajulisha juu ya matumizi yatokanayo na kujionyesha, kutaka sifa, na kutokuwa na imani naye, akasema, “Na ambao hutoa mali zao ili kujionyesha kwa watu.” Yani ili wawaone, na kuwasifu, na kuwatukuza. “wala hawamwamini Mwenyezi Mungu wala Siku ya Mwisho.” Yani kutoa kwao matumizi hakutokani na kumkusudia na kumuamini Mwenyezi Mungu peke yake na kutaraji thawabu zake. Yani hizi ni katika hatua za Shetani na matendo yake ambayo anawalingania kundi lake ili wawe miongoni mwa wenza wa Moto wenye mwako mkali, na kulitoka kwao kwa sababu ya yeye kuwa mwenza wao na kuwahimiza kufanya hivyo. Ndiyo maana akasema, “Na yule ambaye Shetani amekuwa ndiye mwenza wake, basi ana mwenza mbaya mno.” Yani mwenza mbaya zaidi na sahibu ni yule anayetaka kumwangamiza yule anayemfanya kuwa mwenza, na akafanya juhudi kubwa sana katika hilo. Na kama vile mwenye kufanyia ubahili yale ambayo Mwenyezi Mungu alimpa, na akaficha yale aliyomneemesha nayo Mwenyezi Mungu ni muasi, mwenye dhambi, anayemhalifu Mola wake Mlezi, kadhalika anayetoa na kumfanyia ibada asiyekuwa Mwenyezi Mungu, yeye pia ni mkosaji, mwenye kumuasi Mola wake Mlezi, na anastahili adhabu. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu aliamrisha utiifu kwake tu, na kufuata amri yake kwa njia ya kumfanyia Yeye tu. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Nao hawakuamrishwa isipokuwa kwamba wamwabudu Mwenyezi Mungu kwa ikhlas (nayo ni kumfanyia Yeye peke yake tu) katika Dini.” Na kwa sababu hii, matendo yanayokubalika, ni yale ambayo mwenyewe anastahili sifa na thawabu. Ndiyo maana Mola Mtukufu akamhimiza juu yake kwa kauli yake:

39. Na ingeliwadhuru nini wao lau wangelimwamini Mwenyezi Mungu na Siku ya Mwisho, na wakatoa katika aliyowaruzuku Mwenyezi Mungu? Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kuwajua vyema.

# {39} Yani ni nini kitakuwa juu yao, na ni uzito upi na ugumu upi utakaowapata lau watamwamini Mwenyezi Mungu, ambayo ndiyo ikhlasi (kumfanyia Yeye peke yake). Na wakatoa katika mali zao ambazo aliwaruzuku Mwenyezi Mungu, na akawaneemesha kwazo, kwa hivyo wakawa wamekusanya kati ya kumfanyia Yeye peke yake na kutoa. Na pindi kulipokuwa kumfanyia Yeye peke yake ni siri baina ya mja na Mola wake Mlezi, haioni isipokuwa Mwenyezi Mungu peke yake. Yeye Mtukufu akajulisha kwamba Yeye anaijua kila hali, akasema, “Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kuwajua vyema.”

40. Hakika Mwenyezi Mungu hadhulumu hata uzito wa chembe moja. Na ikiwa ni zuri, atalizidisha na atapeana kutoka kwake malipo makubwa. 41. Basi itakuwa vipi tutakapoleta kutoka kwa kila umma shahidi, na tukakuleta wewe kuwa shahidi dhidi ya hawa? 42. Siku hiyo watapenda wale waliokufuru na wakamuasi Mtume lau kuwa ardhi isawazishwe kwa wao. Wala hawataweza kumficha Mwenyezi Mungu neno lolote.

# {40} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu ukamilifu wa uadilifu wake na fadhila yake, na kutukuka kwake kutokana na yale yanayopingana na hayo miongoni mwa dhuluma chache na nyingi. Akasema, “Hakika Mwenyezi Mungu hadhulumu hata uzito wa chembe moja.” Yani haupunguzi (uzito huo) kutoka kwa matendo ya mja wake au kuuzidishia katika maovu yake. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Basi anayetenda chembe ya wema, atauona! Na anayetenda chembe ya uovu atauona!” Na akasema, “Na ikiwa ni zuri, atalizidisha” Yani hadi mara kumi mfano wake, hadi zaidi ya hivyo kulingana na hali yake, na manufaa yake, na hali ya mwenyewe, na kumfanyia Yeye peke yake, na upendo, na ukamilifu. “Na atapeana kutoka kwake malipo makubwa.” Yani nyongeza juu ya thawabu za matendo yenyewe kama vile kuwawezesha kutenda matendo ya heri, na kutoa katika njia za wema kwa wingi, na kufanya heri tele.

# {41} Kisha Yeye Mtukufu akasema, “Basi itakuwa vipi tutakapoleta kutoka kwa kila umma shahidi, na tukakuleta wewe kuwa shahidi dhidi ya hawa?” Yani zitakuwaje hali hizo? Na itakuaje hukumu hiyo kubwa ambayo inakusanya kwamba anayehukumu kwayo ni Mwenye elimu kamili, Mwenye uadilifu kamili, Mwenye hekima kamili kwa ushahidi wa aliye safi zaidi wa viumbe, ambao ni Mitume, juu ya umma wao, pamoja na kukiri kwa yule aliyehukumiwa? Basi hii, ninaapa kwa Mwenyezi Mungu ndiyo hukumu ambayo ndiyo ya jumla zaidi katika hukumu zote, na ya uadilifu yake zaidi, na kubwa yake zaidi. Na hapo anabaki yule aliyehukumiwa amemkiria ukamilifu wa fadhila, na uadilifu, na himdi, na sifa. Na hapo kaumu moja watafurahia kufuzu, na kufaulu, na utukufu, na kupita. Nao kaumu wengine watataabika kwa hizaya, na fedheha, na adhabu ya kudunisha.

# {42} Ndiyo maana akasema, “Siku hiyo watapenda wale waliokufuru na wakamuasi Mtume.” Yani waliokusanya kati ya kumkufuru Mwenyezi Mungu na Mtume wake na kumuasi Mtume. “Lau kuwa ardhi isawazishwe kwao,” yani iwameze ili wawe vumbi na wasiwe kitu. Kama vile alivyosema Yeye Mtukufu, “na kafiri atasema: Laiti ningelikuwa udongo!” “Wala hawataweza kumficha Mwenyezi Mungu neno lolote.” Yani watamkiria yale waliyoyatenda, na vitashuhudia dhidi yao ndimi zao, na mikono yao, na miguu yao kwa yale waliyokuwa wakiyafanya. Siku hiyo Mwenyezi Mungu atawalipa kikamilifu malipo yao ya haki. Na watajua kwamba hakika Mwenyezi Mungu ndiye wa haki, Mwenye kudhihirisha. na wanajua kuwa Mwenyezi Mungu ndiye Mjuzi. Ama yale yaliyokuja kwamba makafiri wataficha ukafiri wao na kukanusha kwao, hayo kwa hakika yatatokea katika baadhi ya sehemu za Qiyama watakapodhani kuwa kukanusha kwao, kutawanufaisha kutokana na adhabu ya Mwenyezi Mungu. Na watakapojua uhakika wa mambo, na viungo vyao vikashuhudia dhidi yao, hapo jambo hilo litadhihirika wazi, na hakutakuwa na mahali pa kufichika, wala hakutanufaisha wala kufaidi.

43. Enyi mlioamini! Msiikaribie Swala hali ya kuwa mmelewa, mpaka myajue mnayoyasema. Wala mkiwa na janaba (msikaribie swala wala msikiti), isipokuwa wanaopita njia (msikitini), mpaka muoge. Na mkiwa wagonjwa, au katika safari, au mmoja wenu akitoka chooni, au mkiwagusa wanawake, na msipate maji, basi ukusudieni mchanga safi. Basi upangusieni kwenye nyuso zenu na mikono yenu. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Msamehevu, Mwenye kufuta dhambi.

# {43} Yeye Mtukufu anawakataza waja wake Waumini kuikaribia Swala wakiwa wamelewa, mpaka wajue wanayoyasema. Na hili linajumuisha kuzikaribia sehemu za kuswalia, kama vile msikiti. Kwani, hawezeshwi mlevi kuingia humo. Na linajumuisha Swala yenyewe, kwani hairuhusiki kwa mlevi kuswali au kuabudu kwa sababu ya kuchanganyika kwa akili yake, na kutojua kwake yale anayoyasema. Na ndiyo maana Yeye Mtukufu akalipima hilo na akaliwekea kikomo cha kuwepo kwa elimu juu ya yale anayoyasema mlevi. Na Aya hii tukufu ilifutwa kwa kuharamishwa kabisa kwa pombe. Kwa sababu, hapo mwanzo wa Uislamu pombe ilikuwa haijaharamishwa. Kisha Mwenyezi Mungu Mtukufu akawajulisha waja wake uharamu wake kwa njia isiyokuwa ya moja kwa moja kwa kauli yake, “Wanakuuliza juu ya mvinyo na kamari. Sema: Katika hivyo zipo dhambi kubwa na manufaa kwa watu. Lakini dhambi zake ni kubwa zaidi kuliko manufaa yake.” Kisha Yeye Mtukufu akawakataza mvinyo wakati wa Swala, kama ilivyo katika Aya hii. Kisha Yeye Mtukufu akauharamisha kabisa katika kila wakati kwa kauli yake, “Enyi mlioamini! Hakika, mvinyo, na kamari, na kuabudu masanamu, na kupiga ramli, ni uchafu katika matendo ya Shetani. Basi jiepusheni navyo;” hadi mwisho wa Aya. Hata pamoja na haya, uharamu wake unakuwa mkubwa mno wakati wa kuhudhuria Swala; Kwa sababu hilo linajumuisha maharibifu haya makubwa kwa kutofikia lengo la Swala, ambalo ni roho yake na kiini chake, ambalo ni kunyenyekea na uwepo kwa moyo. Kwani mvinyo huulevya moyo na huzuia kumkumbuka Mwenyezi Mungu na kuswali. Na inachukuliwa kutoka katika maana yake isiyokuwa ya moja kwa moja kuzuiwa kuingia katika swala katika hali ya kusinzia kupita kiasi ambapo mwenyewe hahisi anachokisema na anachokifanya. Bali, inaweza kuashiria kwamba anayetaka kuswali akate kila jambo lenye kushughulisha linaloshughulisha fikira yake; kama vile kubana na vile vichafu viwili (haja ndogo na kubwa), na kutaka kukubwa chakula na mengineyo. Kama yalivyokuja hayo katika hadithi sahihi. Kisha akasema, “Wala mkiwa na janaba (msikaribie swala wala msikiti), isipokuwa wanaopita njia (msikitini).” Yani msiikaribie swala katika hali ya mmoja wenu kuwa na janaba isipokuwa katika hali hii, ambayo ni wanaopita njia, yani mnapopitia msikitini bila ya kukaa humo; “mpaka muoge.” Yani mtakapooga ndiyo mwisho wa kumzuia mwenye janaba kuikaribia Swala. Kwa hivyo inaruhusika kwa mwenye janaba kupita tu msikitini. “Na mkiwa wagonjwa, au katika safari, au mmoja wenu akitoka chooni, au mkiwagusa wanawake, na msipate maji, basi ukusudieni.” Basi ikamruhusu mgonjwa kufanya tayammum bila mipaka pamoja na uwepo wa maji au kutokuwepo kwake. Na sababu ya hilo ni ugonjwa ambao ni vigumu kutumia maji. Na vile vile safari; kwa kuwa huwa ni pahali pa uwezekano mkubwa wa kutokuwepo maji. Basi iwapo msafiri atakosa maji, au akipata yale yanayohusiana na mahitaji yake ya kunywa na mengineyo, basi anaruhusiwa kufanya tayammum. Na vile vile ikiwa mtu atapata uchafu kutokana na kukojoa au haja kubwa, au kumgusa mwanamke, basi anaruhusiwa kufanya tayammum ikiwa hakupata maji akiwa nyumbani au safarini, kama linavyoashiriwa hilo na ujumla wa aya hii. Na jumla ya hayo ni kwamba Mwenyezi Mungu aliruhusu kufanya tayammum katika hali mbili: katika hali ya kukosekana kwa maji, na hili halina mipaka, katika hali ya kuwa nyumbani na safarini. Na hali ya pili ni hali ya kupata dhiki kwa sababu ya kuyatumia kwa sababu ya maradhi na mfano wake. Na wafasiri wamehitalifiana katika maana ya kauli yake, "au mkiwagusa wanawake." Je, kilichokusudiwa kwa hilo ni jimai? Ili Aya iwe andiko la moja kwa moja lenye ushahidi wa kuruhusika kufanya tayammum kwa mwenye janaba, kama lilivyokuja hilo kwa wingi katika hadithi sahihi, au kilichokusudiwa kwa hilo ni kugusa tu kwa mkono. Na hilo likafungamanishwa na ikiwa hilo lina uwezekano mkubwa wa kutoka kwa madhii, ambao ni mguso unaotokana na matamanio, ndiyo Aya hii iwe ushahidi juu ya kubatilika kwa wudhuu kwa hilo. Na wanazuoni wa Fiqhi waliitumia kama ushahidi kauli yake, "Na msipate maji" juu ya ulazima wa kuyatafuta maji muda wa Swala unapoingia. Wakasema: 'Kwa sababu haisemekani kuwa hakupata kwa yule ambaye hakutafuta. Bali hilo haliwi hivyo isipokuwa baada ya kutafuta.' Na hilo pia lilitumika kama ushahidi kwamba maji yaliyobadilika kwa kitu miongoni mwa vitu safi yanaruhusika, - bali ni hayo tu yatalazimika kutumiwa katika - kujisafisha kwayo kwa sababu yanaingia katika kauli yake; "Na msipate maji," na haya ni maji. Nao wengine walilipinga hilo kwamba hayo si maji kamili, na kuna maoni tofauti katika hilo. Na katika [aya hii] tukufu kuna uhalali wa hukumu hii kubwa ambayo Mwenyezi Mungu alineemesha kwayo umma huu, ambayo ni uhalali wa tayammum. Na wanazuoni waliafikiana kwa kauli moja juu ya hilo, na sifa njema ni za Mwenyezi Mungu. Na kwamba tayammum inafanywa kwa udongo ambao umeinuka juu ya uso wa ardhi, sawa uwe una vumbi au hapana. Na inawezekana kwamba hilo ni maalum kwa udongo wenye vumbi. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu Mtukufu alisema, "Basi upangusieni kwenye nyuso zenu na mikono yenu;" kutoka kwa huo. Na ule usiokuwa na vumbi haiwezekani kupangusa kwa huo. Na kauli yake, "Basi upangusieni kwenye nyuso zenu na mikono yenu." kutoka kwa huo. Hapa ndipo pahali pa kupangusa katika Tayammum: uso mzima na mikono miwili mpaka kwenye viwiko; kama lilivyoashiriwa hilo na hadithi sahihi. Na inapendekezwa kwamba hilo liwe kwa mpigo mmoja; kama ilivyoashiria hilo hadithi ya 'Ammar. Na ndani yake kuna kwamba Tayammum ya mwenye janaba ni kama Tayammum ya mwingineye katika uso na mikono. Faida: Jua kwamba misingi ya utabibu inazunguka juu ya misingi mitatu: (1) kuhifadhi afya kutokana na vitu vyenye madhara, (2) kuondoa vitu vyenye madhara, (3) kujikinga dhidi yake. Na Yeye Mtukufu alitanabahisha juu yake katika Kitabu chake kitukufu: Ama kulinda afya na kujikinga kutokana na madhara, Yeye Mtukufu aliamrisha kula na kunywa na kutopindukia mipaka katika hilo, na ikamruhusu msafiri na mgonjwa kutofunga saumu ili kuhifadhi afya zao kwa kutumia yale yanayoutengeneza mwili kwa namna ya wastani, na kumkinga mgonjwa kutokana na yenye kumdhuru. Ama kuondoa yenye madhara, Yeye Mtukufu alimruhusu mtu aliye kwenye ihramu ambaye ana vya kumdhuru katika kichwa kwamba anyoe ili kuondoa uchafu unaorundikana ndani yake. Na hili lina tanabahisho juu ya kuondoa kile ambacho ni muhimu zaidi kuliko hayo kama vile mkojo, na kinyesi, na matapishi, na matapiko, na manii, na damu na yasiyokuwa hayo. Alitanabahisha juu ya haya Ibn al-Qayyim, Mwenyezi Mungu amrehemu. Na katika Aya kuna uwajibu kupangusa uso wote na mikono miwili yote, na kwamba inaruhusika kufanya tayammum, hata kama muda haujabaki mfupi, na kwamba haambiwi kutafuta maji mpaka baada ya kuwepo sababu ya wajibu wake. Na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. Kisha akahitimisha Aya kwa kauli yake, "Hakika, Mwenyezi Mungu ni Msamehevu, Mwenye kufuta dhambi." Yani ni Mwingi wa kusamahe na kufuta dhambi kwa waja wake Waumini kwa kurahisisha yale aliyowaamrisha kuyafanya, na kuyasahilisha kwa wepesi wa hali ya juu ili isiwe taabu kwa mja kuyatekeleza na akapata ugumu kwa sababu ya hilo. Na katika msamaha wake na kufuta kwake dhambi ni kwamba aliurehemu umma huu kwa kuweka sheria ya usafi wa udongo badala ya maji wakati haiwezekani kuyatumia. Na katika msamaha wake na kufuta kwake dhambi ni kwamba aliwafungulia wafanyao dhambi mlango wa toba na kurudi kwake, toba na akawaita kwake, na akawaahidi kufutiwa dhambi zao. Na katika msamaha wake na kufuta kwake dhambi ni kwamba Muumini lau kuwa atamjia na madhambi yanayokaribia kujaza ardhi, na akakutana naye hali ya kuwa hamshirikishi na chochote, basi atamjia na kumfutia dhambi kunakokaribia kuijaza.

44. Je, hukuwaona wale waliopewa fungu katika Kitabu wanaununua upotovu na wanataka kwamba mpotee Njia? 45. Na Mwenyezi Mungu anawajua vyema maadui zenu. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mlinzi, na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mwenye kunusuru. 46. Miongoni mwa Mayahudi wamo wanaopotosha maneno kuyatoa pahali pake, na husema: Tumesikia na tumeasi, na sikia bila ya kusikizishwa. Na husema: "Raai'naa", kwa kuzipotoa ndimi zao na kuitukana Dini. Na lau kama wangelisema: Tumesikia na tumetii, na usikie na "Undhurna (Utuangalie)," ingelikuwa heri kwao na ya unyoofu zaidi. Lakini Mwenyezi Mungu aliwalaani kwa kufuru yao; basi hawaamini isipokuwa wachache tu.

# {44} Hii ni kashfa kwa wale “waliopewa fungu katika Kitabu.” Na ndani yake kuna tahadharisho kwa waja wake dhidi ya kudanganywa nao, na kuingia katika mitego yao. Kwa hivyo, akajulisha kwamba wao wenyewe “wananunua upotovu.” Yani wanaupenda upendo mkubwa, na wanaupendelea upendeleo wa mwenye kutoa mali nyingi katika kutafuta kile anachokipenda. Basi wanaupendelea upotovu kuliko uwongofu, na ukafiri kuliko imani, na taabu kuliko furaha, na pamoja na haya “wanataka kwamba mpotee Njia,” Hivyo basi, wao wanafanya hima kubwa sana kuwapoteza, wakifanya juhudi zao katika hilo. Lakini kwa kuwa Mwenyezi Mungu ndiye mlinzi wa waja wake Waumini na mwenye kuwanusuru, akawabainishia yale wanayojumuisha miongoni mwa upotovu na upotoshaji.

# {45} Ndiyo maana akasema, “Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mlinzi” Yani anasimamia hali za waja wake, na anawafanyia upole katika mambo yao yote, na anawasahilishia yale ambayo kwayo kuna furaha yao na kufaulu kwao. “Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mwenye kunusuru.” Anawanusuru dhidi ya maadui zao, na anawabainishia yale wanayoyatahadhari kutoka kwao, na anawasaidia dhidi yao. Hivyo basi, ulinzi wake Yeye Mtukufu una kupatikana heri, nusura yake ina kuondoka kwa uovu.

# {46} Kisha akaeleza jinsi upotevu wao na ukaidi wao, na kupendelea kwao batili kuliko haki. Akasema, "Miongoni mwa Mayahudi" Yani Mayahudi, nao ni wanachuoni wa upotovu miongoni mwao wamo "wanaopotosha maneno kuyatoa pahali pake." Ima kwa kubadilisha maneno au maana, au yote mawili. Na katika upotoshaji wao ni kuzichukulia sifa ambazo zilitajwa katika vitabu vyao ambazo haziingiani wala hazisadikiki isipokuwa kwa Muhammad – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – kwamba si yeye aliyemaanishwa kwazo wala aliyekusudiwa kwazo. Bali alikusudiwa kwazo asiyekuwa nayo. Na wakalificha hilo. Basi hiyo ndiyo hali yao katika elimu, ambayo ndiyo hali mbaya mno. Waligeuza uhakika ndani yake, na wakaichukulia haki kuwa ndiyo batili; kwa hivyo wakaikanusha haki kwa sababu ya hilo. Na ama hali yao katika matendo na kufuata, wao hakika "husema: Tumesikia na tumeasi" Yani: Tumesikia kauli yako na tukaasi amri yako. Na huu ndio ukafiri wa hali ya juu zaidi, na ukaidi, na kupotea mbali na utiifu. Na vile vile wanamwongelesha Mtume - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - kwa kauli mbaya zaidi, na iliyo mbali zaidi na adabu. Kwa hivyo wao husema, "sikia bila ya kusikilizwa" wakikusudia: Sikia kutoka kwetu, bila ya kusikilizwa yale unayopenda, bali yale unayochukia. "Na Raai'naa" [Na] kusudio lao kwa hilo neno "Raai'naa" likiwa kumtia dosari mbaya, na wakadhania kuwa usemi huo kwa kuwa unaweza kumaanisha yale ambayo hawakukusudia miongoni mwa mambo kwamba litaonekana kuwa zuri kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake. Kwa hivyo, wakafikia kwa kauli hiyo ambayo kwayo wanageuza ndimi zao kukashifu Dini na kumtukana Mtume. Na wanasema hayo waziwazi baina yao. Ndiyo maana akasema, "kwa kuzipotoa ndimi zao na kuitukana Dini," kisha akawaelekeza katika yale yaliyo bora kwao kuliko hayo. Akasema, "Na lau kama wangelisema: Tumesikia na tumetii, na usikie na "Undhurna (Utuangalie)", ingelikuwa heri kwao na ya unyoofu zaidi." Na hayo ni kwa sababu ya yale yaliyojumuishwa na maneno haya ya kauli njema na adabu zinazofaa katika kumwongelesha Mtume, na kuifuata amri yake, na uzuri wa upole wao katika kutafuta kwao elimu kwa kusikiliza swali lao na kulitunza jambo lao. Hivi ndivyo wanavyopaswa kutenda. Lakini kwa vile maumbile yao ya asili hayakuwa safi, wakayapa hayo mgongo, na Mwenyezi Mungu akawafukuza kwa ukafiri wao na ukaidi wao, na kwa sababu ya hayo akasema, "Lakini Mwenyezi Mungu aliwalaani kwa kufuru yao; basi hawaamini isipokuwa wachache tu."

47. Enyi mliopewa Kitabu! Aminini tuliyoyateremsha yenye kusadikisha yale mliyo nayo, kabla hatujazifutilia mbali nyuso na kuzipeleka nyuma yake, au tuwalaani kama tulivyowalaani watu wa Sabato (Jumamosi). Na amri ya Mwenyezi Mungu ni lazima ifanyike.

# Yeye Mtukufu anawaamrisha Watu wa Kitabu miongoni mwa Mayahudi na Manasara wamwamini Mtume Muhammad - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake. - Na katika yale ambayo Mwenyezi Mungu aliyateremshia katika Qur-ani Tukufu, na kigezo cha vinginevyo miongoni mwa vitabu vilivyotangulia ambacho kilivisadikisha. Kwani vilijulisha kukihusu, na kilipotokea kile kilichojulishwa, kikawa kimesadikisha habari hiyo. Na pia, ikiwa hawaiamini Qur-ani hii, basi hawajaamini yale yaliyo katika mikono yao miongoni mwa vitabu. Kwa sababu vitabu vya Mwenyezi Mungu vinasadikishana vyenyewe kwa vyenyewe na vinaafikiana vyenyewe kwa vyenyewe. Kwa hivyo madai ya kuamini baadhi yake bila ya vingine ni madai batili, hayawezi kuwa ya kweli. Na katika kauli yake, "Aminini tuliyoyateremsha yenye kusadikisha yale mliyo nayo" kuna kuwahimiza. Na kwamba inafaa waifanyie haraka mbele ya watu wengine kwa sababu ya yale aliyowaneemesha Mwenyezi Mungu, miongoni mwa elimu na Kitabu kitu kinacholazimu kwamba hali yao iwe kubwa kuliko ya wengineo. Na kwa sababu ya hayo, akawaahidi adhabu juu ya kutoamini. Akasema, "Kabla hatujazifutilia mbali nyuso tukazipeleka nyuma yake." Na haya ni malipo ya aina sawa na yale waliyokuwa wakiyatenda. Kama walivyoiacha haki na wakaipendelea batili, na wakaugeuza uhakika, kwa hivyo wakaifanya batili kuwa haki, na haki kuwa batili, wakalipwa kwa aina sawa na hayo kwa kufutiliwa mbali nyuso zao kama walivyofutilia mbali haki. Na kuzirudisha kwake nyuma yake ni kuziweka kwenye visogo vyao. Na hili ndilo jambo baya zaidi linaloweza kuwa. "Au tuwalaani kama tulivyowalaani watu wa Sabato (Jumamosi)," kwa kuwafukuza kutoka katika rehema yake na kuwaadhibu kwa kuwafanya manyani, kama alivyowafanya ndugu zao ambao walikiuka mipaka kuhusiana na (siku ya) Sabato. Na tukawaambia: Kuweni manyani, mliodhalilika. "Na amri ya Mwenyezi Mungu ni lazima ifanyike." Kama kauli yake, "Hakika, amri yake anapotaka kitu ni akiambie tu: Kuwa! Na kinakuwa."

48. Hakika, Mwenyezi Mungu hafuti dhambi ya kushirikishwa, na hufuta dhambi ya yale yaliyo duni ya hilo kwa amtakaye. Na mwenye kumshirikisha Mwenyezi Mungu, basi hakika amezua dhambi kubwa.

# {48} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba Yeye hamfutii dhambi mwenye kumshirikisha na chochote katika viumbe, na hufuta yale yaliyo chini ya hilo miongoni mwa madhambi; madogo yake na makubwa yake, na hilo ni anapotaka kuyafuta hayo ikiwa hekima yake inataka kuyafuta. Kwa hivyo, dhambi ambazo ni ndogo kuliko ushirikina, Mwenyezi Mungu aliziwekea sababu nyingi za kufutwa kwake, kama vile matendo mema yanayoyafuta, na misiba yenye kusitiri dhambi katika dunia hii, na kaburini, na Siku ya Qiyama. Na kama vile dua ya Waumini wao kwa wao, na uombezi wa waombezi, na juu ya hayo yote ni rehema yake ambayo wanaoistahiki zaidi ni watu wa imani na Tauhidi. Na hii ni tofauti na ushirikina; kwa maana, mshirikina amejifungia milango ya kufutiwa dhambi, na akajifungia nje ya milango ya rehema. Basi utiifu haumnufaishi pasi na Tauhidi, wala misiba haimnufaishi kitu. Na ndiyo maana Yeye Mtukufu akasema, "Na mwenye kumshirikisha Mwenyezi Mungu, basi hakika amezua dhambi kubwa," yani amezua kosa kubwa. Na ni dhuluma gani kubwa kuliko yule aliyemsawazisha kiumbe aliyeumbwa kutoka katika udongo, aliye mpungufu katika namna zote, fakiri yeye mwenyewe kwa namna zote, ambaye haimilikii nafsi yake mbali na yule ambaye yeye anamuabudu faida yoyote wala madhara, wala kifo, wala uzima, wala ufufuo na yule ambaye mkononi mwake ndimo kuna manufaa na madhara, na kutoa na kuzuia? Na ambaye hakuna neema yoyote waliyo nayo viumbe isipokuwa ni kutoka kwake Yeye Mtukufu? Basi je, kuna kitu kikubwa zaidi kuliko dhuluma hii? Na kwa sababu hii, ndiyo akapitisha kwa mwenye haya kudumu katika adhabu, na kunyimwa thawabu, "Hakika, mwenye kumshirikisha Mwenyezi Mungu, basi kwa hakika Mwenyezi Mungu ameshamharimishia Pepo, na kimbilio lake ni Motoni." Na Aya hii tukufu inahusiana na yule ambaye hakutubia. Na ama aliyetubia, basi yeye anafutiwa dhambi ya shirki na yaliyo chini yake, kama alivyosema Yeye Mtukufu, "Sema: Enyi waja wangu waliopitiliza mipaka dhidi ya nafsi zao! Msikate tamaa na rehema ya Mwenyezi Mungu. Hakika, Mwenyezi Mungu hufuta dhambi zote."

49. Je, hukuwaona wale wanaojitakasa nafsi zao? Bali Mwenyezi Mungu humtakasa amtakaye. Na hawatadhulumiwa hata kiasi cha kijiuzi kilichomo ndani ya uwazi wa kokwa ya tende. 50. Tazama namna wanavyomzulia uwongo Mwenyezi Mungu, na haya yanatosha kuwa dhambi iliyo wazi.

# {49} Huku ni kustaajabu kutoka kwa Mwenyezi Mungu kwa waja wake, na ni karipio kwa wale wanaojitakasa nafsi zao miongoni mwa Mayahudi na Wakristo, na wale wanaowafuata mfano wao katika kila anayejitakasa nafsi yake kwa jambo lisilokuwa ndani yake. Na hilo ni kwamba Mayahudi na Wakristo husema, "Sisi ni wana wa Mwenyezi Mungu na vipenzi vyake." Na husema, "Hataingia Peponi ila aliyekuwa Myahudi au Mkristo." Na haya ni madai matupu tu ambayo hayana ushahidi wowote juu yake. Lakini ushahidi ni yale yaliyoelezwa katika Qur-ani katika kauli yake, "Sivyo hivyo! Yeyote anayeuelekeza uso wake kwa Mwenyezi Mungu naye ni mtenda mema, basi ana malipo yake kwa Mola wake Mlezi, wala haitakuwa hofu juu yao wala hawatahuzunika." Basi hao ndio aliowatakasa Mwenyezi Mungu, na ndiyo maana akasema hapa, "Bali Mwenyezi Mungu humtakasa amtakaye." Yani kwa imani na matendo mema, kwa kuacha tabia mbovu na kujipamba kwa sifa nzuri. Na ama hawa, basi hao hata wakijitakasa nafsi zao kwa kudai kwao kuwa wako juu ya kitu, na kwamba thawabu ni zao peke yao. Hao kwa hakika ni waongo katika hilo, na hawana fungu katika sifa za waliotakasika, kwa sababu ya dhuluma yao na ukafiri wao, na si kwa Mwenyezi Mungu kuwadhulumu. Na ndiyo maana akasema, "Na hawatadhulumiwa hata kiasi cha kijiuzi kilichomo ndani ya uwazi wa kokwa ya tende." Na hili ni kufikia ujumla. Yani hawatadhulumiwa kitu, hata kiasi cha Fatiil ambayo iko kwenye uwazi wa kokwa ya tende, au ile inayopulizwa katika uchafu wa mkononi na vinginevyo.

# {50} Yeye Mtukufu alisema, "Tazama namna wanavyomzulia uwongo Mwenyezi Mungu" Yani kwa kujitakasa nafsi zao. Kwa sababu, hili ni katika uzushi mkubwa zaidi dhidi ya Mwenyezi Mungu. Kwa sababu, yaliyomo ndani ya kujitakasa kwao huko ni kujulisha ya kwamba Mwenyezi Mungu aliifanya hali waliyo nayo kuwa ndiyo haki, na hali waliyo nayo Waumini kuwa ndiyo batili. Na huu ni uwongo mkubwa zaidi, na kugeuza uhakika kwa kuifanya haki kuwa batili, na batili kuwa haki. Na kwa sababu hii ndiyo akasema, "na hilo linatosha kuwa dhambi iliyo wazi." Yani lililo dhahiri, wazi, lenye kusababisha mateso yenye kuingia, na adhabu chungu.

51. Je, hukuwaona wale waliopewa fungu katika Kitabu? Wanaamini masanamu na Taghut! Na wanasema kuhusu wale waliokufuru kwamba hawa ndio walioongoka zaidi katika njia kuliko wale walioamini. 52. Hao ndio Mwenyezi Mungu amewalaani. Na ambaye Mwenyezi Mungu amemlaani, basi hutapata wa kumnusuru. 53. Au wanalo fungu katika mamlaka? Basi hapo wasingewapa watu hata jicho la kokwa ya tende. 54. Au wanawahusudu watu kwa yale aliyowapa Mwenyezi Mungu katika fadhila yake? Basi hakika tuliwapa ukoo wa Ibrahim Kitabu na hekima, na tukawapa ufalme mkubwa. 55. Basi miongoni mwao kuna yule aliyemwamini, na miongoni mwao kuna yule aliyemkufuru. Na Jahannamu inatosha kuwa ndio moto wenye mwako mkali. 56. Hakika wale waliozikufuru Ishara zetu, tutawaingiza motoni. Kila zitakapoiva ngozi zao, tutawabadilishia ngozi nyingine ili waionje hiyo adhabu. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye hekima. 57. Na wale walioamini na wakatenda mema, tutawaingiza katika Pepo zipitazo mito chini yake wadumu humo milele. Humo watakuwa na wake waliotakaswa, na tutawaingiza katika vivuli vizuri kwelikweli.

# {51} Na haya ni miongoni mwa mabaya ya Mayahudi na husda yao kwa Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - na Waumini, kwamba tabia zao mbaya na maumbile yao maovu yaliwafanya waache kumwamini Mwenyezi Mungu na Mtume wake na badala yake wakaweka kuamini Al-Jibt na Twaghut. Nao ni kuamini kila ibada isiyokuwa ya Mwenyezi Mungu au kuhukumu kwa isiyokuwa sheria ya Mwenyezi Mungu. Kwa hivyo ikaingia katika hilo uchawi, na ukuhani, na kuabudu asiyekuwa Mwenyezi Mungu, na kumtii Shetani, vyote hivyo ni katika Jibt na Twaghut. Na vile vile ukafiri na uhasidi viliwapelekea kupendelea njia ya wale waliomkufuru Mwenyezi Mungu wanaoyaabudu masanamu kuliko njia ya Waumini. Akasema, "Na wanasema kuhusu wale waliokufuru," yani kwa ajili yao. Kwa ajili ya kujipendekeza, na kujilainisha kwao na kwa sababu ya kuichukia Imani, "hawa ndio walioongoka zaidi katika njia kuliko wale walioamini." Basi ni dharau kubwa ilioje, na ukaidi wao mkubwa ulioje, na uchache mno wa akili ulioje? Vipi walichukua njia hii mbaya, na bonde la kulaumiwa? Je, walifikiri kwamba jambo hili litakuwa zuri kwa yeyote kati ya wenye akili au kuingia akilini mwa yeyote katika wajinga? Je, inaweza kuboreshwa dini ambayo imesimama juu ya kuyaabudu masanamu na waabudiwa wengineo, na ikaimarika juu ya kuharamisha mazuri, na kuruhusu maovu, na kuruhusu mengi miongoni mwa yaliyoharamishwa? Na kusimamisha dhuluma baina ya viumbe, na kumtoshanisha Muumba na viumbe, na kumkufuru Mwenyezi Mungu, na Mitume wake, na Vitabu vyake, juu ya dini iliyosimama juu ya ́kumwabudu Mwingi wa Rehema, na kumpwesha Mwenyezi Mungu kwa siri na kwa waziwazi? Na kukufuru vile vinavyoabudiwa badala yake miongoni mwa vyote vinavyoabudiwa, na wenza, na waongo, na juu ya kuunga matumbo ya uzazi, na kuwafanyia wema viumbe vyote, hata wanyama, na kusimamisha uadilifu? Na kufanya haki baina ya watu, na kuharamisha kila maovu, na dhuluma, na ukweli katika kauli zote na matendo yote? Je, hii si isipokuwa ni katika kupayapaya tu? Na mwenye kauli hii ima ni miongoni mwa wajinga wa watu wote na dhaifu wao zaidi wa akili, au ni miongoni mwa wakubwa wao zaidi katika ukaidi na uasi, na kuisukuma haki. Na huu ndio ukweli.

# {52} Na kwa sababu ya hili ndiyo akasema Yeye Mtukufu juu yao, "Hao ndio Mwenyezi Mungu amewalaani." Yani aliwafukuza kutoka katika rehema yake na akawafikishia adhabu yake. "Na ambaye Mwenyezi Mungu amemlaani, basi hutampata wa kumnusuru." Yani anayemsimamia na kumtekelezea masilahi yake, na kumhifadhi kutokana na machukizo. Na huku ndiko kuachwa kukubwa kabisa.

# {53} “Au wanalo fungu katika mamlaka?” Ili wampendelee wamtakaye juu ya wamtakaye kwa matamanio yao tu, na ili wawe washirika wa Mwenyezi Mungu katika kuendesha ufalme. Na lau kuwa walikuwa hivyo, basi wangekuwa wabahili wakubwa mno. Na ndiyo maana akasema, “Basi hapo,” yani lau wangekuwa na fungu katika mamlaka, “wasingewapa watu hata jicho la kokwa ya tende;” yani kitu hata kidogo. Na huku ni kuwaeleza kuwa ni wabahili sana katika ikiwa ingewezekana wawe na mamlaka yenye kushirikiana na mamlaka ya Mwenyezi Mungu. Na hili lilikuja kwa njia ya swali la kupinga ambalo linathibitisha kupinga hilo kwa kila mtu.

# {54} “Au wanawahusudu watu kwa yale aliyowapa Mwenyezi Mungu katika fadhila yake?” Yani je, kilichowafanya kusema waliyoyasema ni kuwa wao ni washirika wa Mwenyezi Mungu, basi wanamboresha wamtakaye? Au kilichowafanya kutenda hivyo ni husuda kwa Mtume na kwa Waumini kwa yale aliyowapa Mwenyezi Mungu katika fadhila zake? Na hilo si jambo geni wala si la ajabu kwa fadhila ya Mwenyezi Mungu. “Basi hakika tuliwapa ukoo wa Ibrahim Kitabu na hekima, na tukawapa ufalme mkubwa.” Na hayo aliyompa Ibrahimu na kizazi chake miongoni mwa unabii, na Kitabu, na ufalme, ndiyo aliyowapa wale aliowapa miongoni mwa Manabii wake, kama vile Daudi na Sulemani. Kwa hivyo, neema yake haijaacha kuendelea juu ya waja wake Waumini. Basi vipi wanakanusha neema yake kwa utume, na nusura, na utawala kwa Muhammad -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - mbora zaidi wa viumbe vyote, na mtukufu wao zaidi, mkubwa wao zaidi katika kumjua Mwenyezi Mungu, na amnyenyekeaye wao zaidi?

# 55} “Basi miongoni mwao kuna yule aliyemwamini,” yani alimwamini Muhammad - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake. - Basi akaipata kwa sababu ya hilo furaha ya kidunia na kufaulu kwa kiakhera. “Na miongoni mwao kuna yule aliyemkufuru” kwa ukaidi, na dhuluma, na husuda, kwa hivyo akapata kwa sababu ya hilo taabu ya duniani na masaibu yake ambayo ni baadhi ya athari za maasia yao. “Na Jahannamu inatosha kuwa ndio moto wenye mwako mkali.” Itawawakia kwa mwako mkali yule aliyemkufuru Mwenyezi Mungu na akaukanusha unabii wa Manabii wake miongoni mwa Mayahudi, na Wakristo na wasiokuwa wao katika aina nyinginezo za makafiri.

# {56} Na ndiyo maana akasema, “Hakika wale waliozikufuru Ishara zetu, tutawaingiza motoni,” yani wenye kuni kubwa, na joto kali. “Kila zitakapoiva ngozi zao,” yani zitakapochomeka, “tutawabadilishia ngozi nyingine ili waionje hiyo adhabu.” Yani ili adhabu iwafike kila penye kufika. Na kama vile ukafiri wao na ukaidi wao ulivyorudia, na yakawa ndiyo sifa yao na tabia yao, atawarudia adhabu kama malipo mwafaka. Na kwa sababu hiyo akasema, “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye hekima.” Yani ana Nguvu nyingi, na hekima katika uumbaji wake, na amri, na thawabu zake, na adhabu.

# {57} "Na wale walioamini;" yani kwa Mwenyezi Mungu, na yale aliyowajibisha kuyaamini. "Na wakafanya matendo mema" miongoni mwa wajibu na yale yanayopendekezwa. "Tutawaingiza katika Mabustani yapitayo mito chini yake, humo watakuwa na wake waliotakaswa." Yani kutokana na maadili maovu na tabia inayokashifiwa, na kutokana na kila linalokuwa katika wanawake wa duniani miongoni mwa uchafu na kasoro. "Na tutawaingiza katika kivuli chenye kufunika sawasawa

58. Hakika Mwenyezi Mungu anawaamrisha kwamba mzirudishe amana kwa wenyewe. Na mnapohukumu baina ya watu mhukumu kwa uadilifu. Hakika haya anayowawaidhi kwayo Mwenyezi Mungu ndiyo mazuri sana. Hakika Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kusikia, Mwenye kuona. 59. Enyi mlio amini! Mtiini Mwenyezi Mungu, na mtiini Mtume na wenye mamlaka katika nyinyi. Na mkizozana katika kitu, basi kirudisheni kwa Mwenyezi Mungu na Mtume, ikiwa mnamwamini Mwenyezi Mungu na Siku ya Mwisho. Hayo ndiyo bora zaidi na ndiyo yenye mwisho mwema.

# {58} Amana ni kila alichokabidhiwa mtu na kuamrishwa kukisimamia. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu akawaamrisha waja wake wavirudishe vikiwa kamili, vingi, bila ya kupunguzwa, wala kupunjwa, wala kucheleweshwa. Na inaingia katika hilo amana walizopewa walezi, na mali, na siri, na maamrisho ambayo hawezi kuyajua isipokuwa Mwenyezi Mungu pekee ndiye anayeweza. Na wanachuoni wa Fiqh walisema kwamba mwenye kukabidhiwa amana, inamlazimu aihifadhi katika pahali salama pa kitu mfano wake. Walisema, "Kwa sababu haiwezekani kuirudisha isipokuwa kwa kuihifadhi, kwa hivyo hilo likawa ni wajibu." Na katika kauli yake, "kwa wenyewe" kuna ushahidi kuwa haipeanwi na kurudishwa kwa asiyekuwa aliyeipeana kama amana, na wakili wake yuko katika nafasi yake. Basi ikiwa atairudisha kwa asiye mwenyewe, hapo hatakuwa ameirudisha. "Na mnapohukumu baina ya watu mhukumu kwa uadilifu." Na hili linajumuisha kuhukumu baina yao katika damu, na mali, na heshima; kidogo katika hayo na kingi, kwa walio karibu na walio mbali, na mwema na muovu, na rafiki na adui. Na kinachokusudiwa na uadilifu alioamrisha Mwenyezi Mungu kuhukumu kwao ni yale aliyoyaweka Mwenyezi Mungu kama sheria kwa ulimi wa Mtume wake miongoni mwa adhabu maalum na hukumu. Na hili linalazimu kuujua uadilifu ili ahukumu kwayo. Na kwa kuwa haya ni maamrisho mazuri, ya uadilifu, akasema, "Hakika haya anayowawaidhi kwayo Mwenyezi Mungu ndiyo mazuri sana. Hakika Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kusikia, Mwenye kuona." Na huku ni kusifu kutoka kwa Mwenyezi Mungu juu ya amri zake na makatazo yake kwa sababu ya kujumuisha kwake masilahi ya Nyumba mbili hizi na kuzuia madhara yake. Kwa sababu mweka sheria hizo ni Mwenye kusikia, Mwenye kuona, hikifichiki kwake chenye kufichika, na anayejua katika masilahi ya waja yale wasiyoyajua.

# {59} Kisha akaamrisha kumtii Yeye na Mtume wake. Na hilo ni kwa kufuata amri zao za wajibu na za kupenedekezwa, na kujiepusha na makatazo yao. Na akaamrisha kuwatii wenye mamlaka. Nao ni wale wanaowatawala watu miongoni mwa viongozi, na mahakimu, na wale wanaotoa Fatwa (hukumu ya kisheria kwa jambo fulani). Kwani watu jambo la dini la watu haliwezi kunyooka isipokuwa kwa kuwatii na kuwafuata, ili kumtii Mwenyezi Mungu na kutaka yale yaliyo kwake, lakini kwa sharti kwamba wasiamrishe kumuasi Mwenyezi Mungu. Na ikiwa wataamrisha hivyo, basi hakuna utiifu kwa kiumbe katika kumuasi Muumba. Na huenda hii ndiyo siri katika kufuta kitenzi wakati wa kuamrisha kuwatii na kukitaja pamoja na kumtii Mtume. Kwani, Mtume haamrishi isipokuwa kumtii Mwenyezi Mungu. Na mwenye kumtii, basi atakuwa amemtii Mwenyezi Mungu. Na ama wenye mamlaka, sharti la amri ya kuwatii ni kwamba isiwe ya maasia. Kisha akaamrisha kurudisha kila wanachozozana watu ndani yake miongoni mwa misingi ya dini, na matawi yake kwa Mwenyezi Mungu na kwa Mtume. Yani kwa Kitabu cha Mwenyezi Mungu na Sunna za Mtume wake. Kwani, ndani ya viwili hivyo kuna hukumu ya kukata katika masuala yote yenye utata. Ima ya waziwazi yake, au ya ujumla yake, au kwa kuashiria, au kutanabahisha, au kwa maana ya kinyume, au ujumla wa maana ambayo inapimwa juu yake chenye kufanana nao. Kwa sababu Kitabu cha Mwenyezi Mungu na Sunnah za Mtume wake juu yake kuna mjengo wa Dini, na wala imani hainyooki isipokuwa kwa viwili hivyo. Kwa hivyo, kurudisha kwa viwili hivyo ni sharti katika imani. Na ndiyo maana akasema, "ikiwa mnamwamini Mwenyezi Mungu na Siku ya Mwisho." Basi, hilo likaashiria ya kwamba asiyerudisha kwa viwili hivyo masuala yenye mzozo, basi yeye si Muumini kihakika, bali anaamini Taghut. Kama ilivyotajwa katika aya inayoifuata, "hilo" yani kurudisha kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake. "Hayo ndiyo bora zaidi na ndiyo yenye mwisho mwema." Kwa maana hukumu ya Mwenyezi Mungu na Mtume wake ndiyo hukumu iliyo bora zaidi, na ya uadilifu zaidi, na nzuri zaidi kwa watu katika mambo ya dini yao, na dunia yao na mwisho wao.

60. Je, hukuwaona wale wanaodai kwamba wameamini yale yaliyoteremshwa kwako na yale yaliyoteremshwa kabla yako? Wanataka kupeleka kesi yao kwa Twaghut, na ilhali kwa hakika waliamrishwa kwamba wazikufuru! Na anataka Shetani kwamba awapoteze kupotea kwa mbali. 61. Na wanapoambiwa: Njooni kwa yale aliyoyateremsha Mwenyezi Mungu na kwa Mtume, utawaona wanafiki wanaepukana na wewe kuepuka kukubwa. 62. Basi inakuwa vipi unapowasibu msiba kwa sababu ya yale iliyotanguliza mikono yao? Hapo, wanakujia wakiapa kwa Mwenyezi Mungu wakisema: Hatukutaka isipokuwa wema na mapatano. 63. Hao ndio wale ambao Mwenyezi Mungu anayajua yaliyo katika nyoyo zao. Basi wapuuze, na uwawaidhi, na uwaambie maneno ya kuathiri na kuingia katika nafsi zao.

# {60 - 61} Mwenyezi Mungu anawashangaza waja wake juu ya hali ya wanafiki ambao wanadai kuwa wanayaamini yale aliyoyaleta Mtume na yale yaliyo kabla yake. Na pamoja na hayo, "wanataka kupeleka kesi yao kwa Twaghut." Naye ni kila mwenye kuhukumu kwa isiyokuwa sheria ya Mwenyezi Mungu. Basi yeye ni Twaghut. Na hali ni kuwa "kwa hakika waliamrishwa kwamba wazikufuru!" Basi vipi linajumuika hili na imani. Maana imani inalazimu kufuata sheria ya Mwenyezi Mungu na kutafuta hukumu yake katika mambo yote. Basi mwenye kudai kuwa yeye ni Muumini, na akaichagua hukumu ya Twaghut badala ya hukumu ya Mwenyezi Mungu, basi yeye ni mwongo katika hilo. Na hili ni katika Shetani kumpoteza, na ndiyo maana akasema, "Na anataka Shetani kwamba awapoteze kupotea kwa mbali" na haki.

# {62} "Basi inakuwa vipi" hali ya hawa waliopotea, "unapowasibu msiba kwa sababu ya yale iliyotanguliza mikono yao" miongoni mwa maasia. Na miongoni mwake ni kutafuta hukumu ya Twaghut. "Kisha wanakujia" wakipeana udhuru kwa yale waliyofanya. Na wanasema, "Hatukutaka isipokuwa wema na mapatano." Yani hatukukusudia katika hilo isipokuwa kuwafanyia wema waliogombana na kuwapatanisha. Nao ni waongo katika hilo. Kwani, kwa hakika wema wote ni kutafuta hukumu kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake. Na ni nani mbora zaidi wa hukumu kuliko Mwenyezi Mungu kwa kaumu wenye yakini?

# {63} Na ndiyo maana akasema, "Hao ndio wale ambao Mwenyezi Mungu anayajua yaliyo katika nyoyo zao," yani ya unafiki na nia mbaya. "Basi wapuuze." Yani usiwazingatie na wala usiwalipize kwa yale waliyoyafanya na kuyachuma."Na waidhi," yani wabainishie hukumu ya Mwenyezi Mungu Mtukufu pamoja na kuwahimiza kumfuata Mwenyezi Mungu na kuwahofisha dhidi ya kuiacha. "Na uwaambie maneno ya kuathiri na kuingia katika nafsi zao." Yani wasihi kwa siri na baina yao. Kwani hilo ndilo la kufanikisha zaidi katika kufikia makusudio, na sisitiza katika kuwakemea na kuwazuia yale waliyo juu yake. Na katika hili kuna ushahidi kuwa mwenye kutenda maasia hata akipewa mgongo, yeye ananasihiwa kwa siri na inasisitizwa katika kumuaidhi kwa yale yanayodhaniwa kufikia makusudio ya hilo.

64. Na hatukumtuma Mtume yeyote isipokuwa atiiwe kwa idhini ya Mwenyezi Mungu. Na lau pale walipozidhulumu nafsi zao, wangelikujia, wakamwomba Mwenyezi Mungu kuwafutia dhambi, na Mtume akawaombea kufutiwa dhambi, basi bila ya shaka wangelimkuta Mwenyezi Mungu ni Mwenye kupokea toba, Mwenye kurehemu. 65 ) Hapana! Ninaapa kwa Mola wako Mlezi! Hawataamini mpaka wakufanye wewe ndiye mwenye kuhukumu katika yale wanayohitalifiana, kisha wasipate uzito wowote katika nyoyo zao juu ya hukumu utakayotoa, na wajisalimishe kujusalimisha kukamilifu.

# {64} Yeye Mtukufu anajulisha habari ambazo ndani yake kuna amri na kuhimiza juu ya kumtii Mtume na kumfuata. Na kwamba makusudio ya kuwatuma Mitume ni wao kutiiwa, na kufuatwa na wale waliotumiwa (Manabii hao) katika kila waliyoamrisha na waliyokataza. Na kwamba waheshimiwe kama vile yule anayetii humheshimu yule anayemtii. Na katika hili kuna kuthibitisha kuhifadhiwa kwa Mitume katika yale wanayofikisha kutoka kwa Mwenyezi Mungu, na katika yale wanayoamrisha na kukataza. Na kwa sababu Mwenyezi Mungu aliamrisha watiiwe kabisa. Na lau si kwamba wao wamehifadhiwa, na kwamba hawaweki sheria ambayo ni makosa, basi hangeamrisha hilo kabisa. Na kauli yake, "kwa idhini ya Mwenyezi Mungu." Yani utiifu kutoka kwa mtiifu unatokana na hukumu ya Mwenyezi Mungu na majaaliwa yake. Basi ndani yake kuna uthibitisho wa hukumu ya Mwenyezi Mungu na majaaliwa yake, na kuhimiza kutafuta msaada wa Mwenyezi Mungu, na kubainisha kwamba mtu hawezi kumtii Mtume ikiwa Mwenyezi Mungu hatamsaidia. Kisha akaeleza kuhusu ukarimu wake mkubwa, upaji wake mkubwa, na kumlingania kwake yule aliyefanya maovu kwamba wakubali, na watubie, na wamwombe Mwenyezi Mungu kuwafutia dhambi. Akasema, "Na lau pale walipozidhulumu nafsi zao wangelikujia," yani, hali ya kuwa wamezikubali dhambi zao na kusononeka juu yake. "Hivyo wakamwomba Mwenyezi Mungu kuwafutia dhambi, na Mtume akawaombea kufutiwa dhambi, basi bila ya shaka wangelimkuta Mwenyezi Mungu ni Mwenye kupokea toba, Mwenye kurehemu." Yani angewakubalia toba yao kwa kuwafutia dhambi za dhuluma yao, na akawarehemu kwa kuwakubalia toba yao, na kuwawezesha kuifikia, na kuwalipa juu yake. Na kuja huku kwa Mtume -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake - ni mahsusi katika siku za uhai wake. Kwa sababu, muktadha unaonyesha hilo. Kwa sababu, kuomba istighfari kwa Mtume hakuwi isipokuwa wakati wa uhai wake. Na ama baada ya kufa kwake, haombwi kitu, bali hilo ni shirki.

# {65} Kisha Yeye Mtukufu akaapa kwa nafsi yake kwamba hawataamini mpaka watafute hukumu kutoka kwa Mtume wake katika wanayozozana baina yao. Yani, katika kila kitu ambacho kunatokea kutofautiana ndani yake, isipokuwa masuala ya Ijmaa (makubaliano ya wanachuoni). Hayo, hayawi isipokuwa kwa kuegemezwa juu ya Kitabu na Sunnah. Kisha kutafuta hukumu huku hakutoshi mpaka uzito na dhiki viondoke kutoka katika nyoyo zao, na kwamba wanatafuta hukumu yake kwa nje na upofu tu. Kisha kutafuta hukumu yake huku hakutoshi mpaka wajisalimishe kwa hukumu yake kabisa kwa moyo mkunjufu, na utulivu wa nafsi, na kufuata kwa dhahiri na ndani. Kwa hivyo, kutafuta hukumu yake kuko katika daraja la Uislamu, na kutokuwepo na uzito kuka katika daraja la imani, na kujisalimisha kuko katika daraja la ihsani. Basi mwenye kukamilisha daraja hizi na kuzitimiza, basi kwa hakika atakuwa amekamilisha daraja zote za dini. Na mwenye kuacha kutafuta hukumu huku kulikotajwa, na asishikamane nako, basi yeye ni kafiri. Na mwenye kuacha pamoja na kushikamana nako, basi ana hukumu ya mfano wake miongoni mwa waasi.

66. Na lau kuwa tuliwaandikia kuwa: Jiueni, au tokeni majumbani mwenu, wasingeliyafanya hayo isipokuwa wachache tu miongoni mwao. Na lau kama wangeliyafanya yale wanayowaidhiwa kwayo, ingelikuwa bora kwao na uthibitisho wa nguvu zaidi. 67. Na hapo tungewapa malipo makubwa kutoka kwetu. 68. Na tungeliwaongoa njia iliyonyooka.

# {66} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba lau angewaandikia waja wake maamrisho mazito juu ya nafsi, kama vile kuiua nafsi na kuondoka katika maboma, basi hawangelifanya hiyvo isipokuwa wachache tu kati yao na walio nadra. Basi wamhimidi Mola wao Mlezi na wamshukuru kwa kuwasahilishia aliyowaamrisha miongoni mwa maamrisho ambayo ni mepesi kwa kila mtu, na wala si magumu kuyafanya. Na katika hili kuna ishara kwamba mja anafaa pia kuzingatia kinyume cha yale aliyomo ya machukizo; ili ibada ziwe nyepesi kwake, na azidishe kumhimidi na kumshukuru Mola wake Mlezi. Kisha akajulisha kwamba ikiwa wao “wangelifanya yale wanayowaidhiwa kwayo." Yani walichoamrishwa katika kila wakati kwa mujibu wake, na wakafanya juhudi, na wakajitolea nafsi zao katika kukifanya na kukikamilisha, na nafsi zao zisitamani yale ambayo haziyafikii, na wala hawayakanushi. Na hili ndilo jambo analopaswa mja, kwamba atazame hali anayotakiwa kuifanya, na aikamilishe kidogo kidogo, mpaka afikie kile alichoandikiwa katika elimu na matendo katika mambo ya dini na dunia. Na hili ni kinyume na yule ambaye nafsi yake inatamani kitu ambacho hawezi kukipata na bado hajaamrishwa kukifanya, basi yeye hakaribii kulifikia kwa sababu ya kutawanyika kwa azimio lake, na kupatwa na uvivu, na kutokuwa na nishati. Kisha akafungamanisha yale yatakayowapata kwa sababu ya kufanya yale wanayowaidhiwa kwayo, na ni mambo manne: La kwanza yake: Ubora katika kauli yake, "ingelikuwa bora kwao" Yani wangekuwa miongoni mwa walio bora, wanaosifika kwa sifa zao kama vile matendo mema ambayo waliamrishwa. Yani hilo lingewaondolea sifa ya waovu. Kwa sababu, kuthibiti kwa kitu kunalazimu kutokuwepo kinyume chake. La pili: Kupata kuimarishwa na kuwa imara na zaidi yake. Kwani Mwenyezi Mungu huwaimarisha wale walioamini kwa sababu ya yale waliyoyafanya ya kuamini, ambayo ni kufanya waliyowaidhiwa kwayo. Kwa hivyo, anawaimarisha katika maisha ya dunia fitina inapotokea katika maamrisho, na makatazo, na misiba. Basi wanapata uthabiti ambao wanawezeshwa kwao kufanya maamrisho na kuacha makemeo ambayo nafsi inataka kuyafanya kwa lazima. Na wakati inapotokea misiba ambayo mja anaichukia. Kwa hivyo, anawezeshwa kuimarishwa kwa kuwezeshwa kuwa na subira au kuridhia au kushukuru. Basi anateremkiwa na msaada kutoka kwa Mwenyezi Mungu ili kufanya hivyo, na wanapata uthabiti katika dini wakati wa kufa na katika kaburi. Na pia, mja anayefanya yale aliyoamrishwa, haachi kuendelea kujizoesha kutekeleza maamrisho ya kisheria mpaka ayazoee, na awe na shauku nayo, na juu ya kuyatekeleza. Kwa hivyo, hilo linakuwa msaada kwake kuwa imara juu ya utiifu.

# {67} La tatu: Kauli yake, "Na hapo tungewapa malipo makubwa kutoka kwetu." Yani katika siku za karibuni na zijazo, ambayo ni kwa ajili ya roho, na moyo, na mwili, na katika neema yenye kudumu ambayo hakuna jicho limeshawahi kuona, wala hakuna sikio limeshawahi kusikia, wala halijawahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote.

# {68} La nne: Kuongozwa kwenye njia iliyonyooka. Na hili ni la jumla baada ya umaalumu, kwa sababu ya utukufu wa kuongozwa kwenye njia iliyonyooka. Kwa sababu linajumuisha kuijua haki na kuipenda, na kuipendelea, na kuifanyia kazi, na kusimama kwa furaha na mafanikio juu yake. Kwa hivyo, mwenye kuongozwa kwenye njia iliyonyooka, basi hakika amewezeshwa kila la heri, na yakamwondokea kila ovu na madhara.

69. Na mwenye kumtii Mwenyezi Mungu na Mtume, basi hao wako pamoja na wale aliowaneemesha Mwenyezi Mungu miongoni mwa Manabii, na Masiddiqi (Wakweli), na Mashahidi, na Watu wema. Na hao ndio wenza wazuri mno! 70. Hiyo ndiyo fadhila itokayo kwa Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu anatosha kwamba ndiye Mwenye kujua.

# {69} Yani kila mwenye kumtii Mwenyezi Mungu na Mtume wake kulingana na hali yake, na kwa kiasi cha wajibu ulio juu yake, mwanamume na mwanamke, mdogo na mkubwa. "Basi hao wako pamoja na wale aliowaneemesha Mwenyezi Mungu" kwa neema kubwa inayolazimu ukamilifu, na kufaulu, na furaha. "Miongoni mwa Manabii" ambao Mwenyezi Mungu aliwafadhilisha kwa wahyi wake na akawateua kwa kuwaboresha kwa kuwatuma kwa viumbe na kulingania kwao kwa Mwenyezi Mungu. "Na Wakweli". Nao ndio wale ambao kulikamilika kusadiki kwao yale waliyoyaleta Mitume. Kwa hivyo wakaijua haki na wakaiamini kwa yakini yao na kwa kuitenda kwa kauli, na vitendo, na hali na kulingania kwa Mwenyezi Mungu. "Na mashahidi" ambao walipigana katika Njia ya Mwenyezi Mungu ili kuliinua Neno la Mwenyezi Mungu, na wakauawa. "Na walio wema" ambao ilitengenea dhahiri yao na ndani yao, basi matendo yao yakatengenea. Kwa hivyo, kila mwenye kumtii Mwenyezi Mungu, atakuwa pamoja na hawa, na katika wenza wao. "Na hao ndio wenza wazuri zaidi" kwa kujumuika nao katika Mabustani yenye neema, na kupata utulivu kwa kuwa karibu nao katika ujirani wa Mola Mlezi wa walimwengu wote.

# {70} Hiyo ndiyo fadhila" ambayo walipata "kutoka kwa Mwenyezi Mungu." Kwa maana Yeye ndiye aliyewawezesha kufanya hivyo, na akawasaidia juu yake, na akawapa katika ujira ambao matendo yao hayakuweza kuufikia. Na Mwenyezi Mungu anatosha kwamba ndiye Mwenye kujua." Anazijua hali za waja wake, na yule anayestahiki thawabu kubwa miongoni mwao kwa matendo mema aliyoyafanya ambayo moyo na viungo vilikubaliana juu yake.

71. Enyi mlioamini! Chukueni tahadhari yenu! Na mtoke haraka kwa vikosi au tokeni nyote kwa pamoja! 72. Na hakika yupo kati yenu anayejikokota sana. Na ukiwapata (nyinyi) msiba, husema: Hakika Mwenyezi Mungu amenineemesha kwa vile sikuwa nimehudhuria pamoja nao. 73. Na ikiwapata fadhila kutoka kwa Mwenyezi Mungu, anasema, kana kwamba hapakuwa mapenzi baina yenu na yeye: Aa! Laiti ningelikuwa pamoja nao nikafuzu kufuzu kukubwa. 74. Basi na wapigane katika Njia ya Mwenyezi Mungu wale ambao wanauza uhai wa dunia kwa Akhera. Na mwenye kupigana katika Njia ya Mwenyezi Mungu, kisha akauwawa au akashinda, basi tutampa ujira mkubwa.

# {71} Yeye Mtukufu anawaamrisha waja wake Waumini kuchukua tahadhari dhidi ya maadui zao makafiri. Na hili linajumuisha kuchukua njia zote ambazo kwazo wanatafuta msaada wa kupigana nao na kuzuia hila zao na nguvu zao, miongoni mwa kutumia ngome na mahandaki, na kujifunza kurusha mishale, na kupanda, na kujifunza ufundi unaosaidia katika hilo, na yale yanayojulikana kuhusu viingilio vyao na vya kutokea vyao, na vitimbi vyao, na kwenda haraka katika njia ya Mwenyezi Mungu. Na kwa sababu hii, akasema, "Basi nendeni haraka katika vikosi," yani kikosi au jeshi litoke liende haraka, na lingine libaki. "Au tokeni nyote kwa pamoja." Na yote haya yanafuatana na masilahi, na kwa ajili ya kuwashinda adui, na starehe kwa Waislamu katika dini yao. Aya hii ni sawa na kauli yake Mola Mtukufu, "Na waandalieni muwezavyo miongoni mwa nguvu."

# {72} Kisha akajulisha kuhusu wenye Imani dhaifu, wavivu juu ya Jihadi. Akasema, “Na hakika yupo kati yenu” yani enyi Waumini, “anayejikokota sana.” Yani anaona uzito mkubwa kuhusu kufanya Jihadi katika njia ya Mwenyezi Mungu kwa kujidhoofisha, na kujilegeza, na woga. Hili ndilo sahihi. Na ilisemwa kuwa maana yake ni kwamba wao huwafanya wengine kujikokota. Yani kwa kumkatisha tamaa ya kupigana vita. Na hawa ndio wanafiki. Lakini (maana) ya kwanza ndio inayofaa zaidi kwa sababu mbili: moja yake ni kauli yake, “kati yenu”, na mazungumzo haya ni kwa Waumini. Na ya pili ni kauli yake mwishoni mwa Aya, “kama kwamba hapakuwa mapenzi baina yenu na yeye” kwa maana makafiri miongoni mwa washirikina na wanafiki, Mwenyezi Mungu alikwisha kata mapenzi baina yao na Waumini. Na pia, huu ndio ukweli. Kwani, Waumini wapo aina mbili: wakweli katika imani yao, ambao hilo liliwaletea kusadiki kukamilifu na Jihadi. Na walio dhaifu, waliingia katika Uislamu, kwa hivyo wakawa na imani dhaifu ambayo haikuwa na nguvu juu ya Jihadi. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Mabedui walisema: Tumeamini. Sema: Hamjaamini, lakini semeni: Tumesilimu...” hadi mwisho wa Aya hizi. Kisha akataja malengo ya hawa wanaozembea na mwisho wa malengo yao, na kwamba lengo lao kubwa ni dunia na mapambo yake. Kwa hivyo, akasema, “Na ukiwapata msiba,” yani kushindwa, na kuuawa, na maadui wakawapiku katika baadhi ya hali kwa sababu ya hekima ya Mwenyezi Mungu katika hilo, “anasema” huyo mwenye kubaki nyuma; “Hakika Mwenyezi Mungu amenineemesha kwa vile sikuwa nimehudhuria pamoja nao.” Aliona kutokana na udhaifu wa akili yake na imani yake kwamba kukaa nyuma ya Jihadi ambayo ina msiba huo ni neema. Lakini hakutambua kwamba neema ya kihakika ni kuwezeshwa juu ya utiifu huu mkubwa ambao kwao imani inaimarika, na mja anasalimika kutokana na adhabu na hasara. Na ndani yake anapata thawabu kubwa na ridhaa ya Mkarimu, Mwenye kutunuku. Na ama kukaa, basi hilo hata kama atapumzika kwa muda kidogo, basi hilo linafuatwa na taabu ndefu, na maumivu makubwa, na yanamkosa yale yanayowapata wanaopigana Jihadi.

# {73} Kisha akasema, “Na ikiwapata fadhila kutoka kwa Mwenyezi Mungu” Yani nusura, na ngawira, “anasema, kana kwamba hapakuwa mapenzi baina yenu na yeye: Aa! Laiti ningelikuwa pamoja nao nikafuzu kufuzu kukubwa.” Yani anatamani kuwa angekuwepo ili apate katika ngawira, na hana hamu yoyote wala nia katika kisichokuwa hilo, kana kwamba yeye si katika nyinyi, enyi kundi la Waumini. Wala hakuna baina yenu na yeye mapenzi ya kiimani ambayo katika matakwa yake ni kwamba Waumini washirikiane katika masilahi yao yote, na kuzuia madhara yao. Wanafurahia kwa kupatikana kwake hata ikiwa ni kwa mkono wa asiyekuwa yeye miongoni mwa ndugu zake Waumini, na wanaumia kwa kuikosa, na wanajitahidi wote katika kila jambo ambalo kwalo wanaitengeneza vizuri dini yao na dunia yao. Basi huyu ambaye anatamani dunia tu hana hiyo roho ya kiimani iliyotajwa.

# {74} Na katika upole wa Mwenyezi Mungu kwa waja wake ni kwamba asiwakatie rehema yake, wala asiwafungie milango yake. Bali mwenye kufanya kile kisichofaa, anamwamrisha na kumwita ili atengeneze mapungufu yake na akamilishe nafsi yake. Ndiyo maana akawaamrisha hawa wamkusudie Yeye tu na watoke waende katika njia yake. Akasema, “Basi na wapigane katika Njia ya Mwenyezi Mungu wale ambao wanauza uhai wa dunia kwa Akhera.” Hii ni moja ya kauli kuhusiana na Aya hii, nayo ndiyo sahihi yake zaidi. Na ikasemwa kuwa maana yake ni kwamba na wapigane katika Njia ya Mwenyezi Mungu Waumini wenye imani kamili walio wakweli katika Imani yao. “Ambao wanauza uhai wa dunia kwa Akhera.” Yani wanaiuza dunia kwa sababu ya kutoitaka kwa Akhera kwa sababu ya kuitaka. Kwa maana hawa ndio ambao wanaongeleshwa, kwa sababu wao ndio walizitayarisha nafsi zao na wakazizoesha kupigana Jihadi dhidi ya maadui, kwa sababu ya kile walicho nacho cha imani kamili inayolazimu hilo. Na wale wanaojikokota, basi hawajalishi, watoke au wakae. Na hii inakuwa sawa na kauli yake Yeye Mtukufu, “Sema: Iaminini au msiiamini. Hakika, wale waliopewa elimu kabla yake, wanaposomewa hii, huanguka kifudifudi wanasujudu,” mpaka mwisho wa Aya. Na kauli yake, “Na ikiwa hawa watayakataa hayo, basi tumekwisha yawakilisha kwa watu wasioyakataa.” Na ikasemwa: hakika maana ya Aya hii ni: Basi naapigane mpiganaji vita na mwenye kufanya jitihada dhidi ya makafiri ambao wanaununua uhai wa dunia kwa Akhera. Kwa hivyo, ikiwa maana yake ni hiyo, inakuwa kauli yake “ambao” katika nafasi ya mtendwa. “Na mwenye kupigana katika Njia ya Mwenyezi Mungu,” yani katika Jihadi aliyoamrisha Mwenyezi Mungu na Mtume wake. Na mja awe anamfanyia Mwenyezi Mungu peke yake, akiukusudia uso wa Mwenyezi Mungu. “Kisha akauwawa au akashinda, basi tutampa ujira mkubwa” kama ziada juu ya imani yake, na dini yake, na ngawira, na sifa nzuri, na thawabu za wanaopambana katika njia ya Mwenyezi Mungu. Ambao Mwenyezi Mungu aliwaandalia ndani ya Pepo yale ambayo hakuna jicho liliwahi kuyaona, wala hakuna sikio liliwahi kuyasikia, wala hayakuwahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote.

75. Na mna nini hampigani katika Njia ya Mwenyezi Mungu, na ya wale wanaoonewa miongoni mwa wanaume na wanawake na watoto, ambao husema: Mola Mlezi wetu! Tutoe katika mji huu ambao watu wake ni madhalimu, na tufanyie mlinzi kutoka kwako, na tufanyie wa kutunusuru kutoka kwako.

# {75} Huku ni kuhimiza kutoka kwa Mwenyezi Mungu kwa waja wake Waumini, na kuamsha hisia zao juu ya kupigana vita katika njia yake, na kwamba hilo limeshawalazimu wao na lawama kubwa imewaelekea kwa kuiacha. Kwa hivyo, akasema, “Na mna nini hampigani katika Njia ya Mwenyezi Mungu” na hali ni kwamba wanaoonewa miongoni mwa wanaume, na wanawake, na watoto ambao hawawezi kufanya hila wala hawawezi kufuata njia sawasawa. Na pamoja na haya, walikwisha patwa na dhuluma kubwa zaidi kutoka kwa maadui zao. Kwa hivyo, wao wanamwomba Mwenyezi Mungu kwamba awatoe katika mji huu ambao watu wake ni madhalimu juu ya nafsi zao kwa ukafiri na ushirikina, na kwa kuwadhuru Waumini na kuwazuia njia ya Mwenyezi Mungu, na kuwazuia kuilingania dini yao na kuhama. Na wanamwomba Mwenyezi Mungu kwamba awafanyie mlinzi na msaidizi atakayewaokoa kutoka katika mji huu ambao watu wake ni madhalimu. Kwa hivyo, yakawa mapambano yao kwa namna hii ni katika mlango wa kupigana vita, na kuzilinda familia zao, na watoto wao, na jamaa zao. Kwa sababu, mlango wa jihadi ambao ni kutaka kupambana na makafiri, hata kama una fadhila kubwa ndani yake, na mwenye kubaki nyuma yake analaumiwa kwa hilo lawama kubwa. Lakini Jihadi ambayo ndani yake kuna kuwaokoa wanaoonewa miongoni mwenu ina malipo makubwa zaidi na manufaa makubwa zaidi, kwani ni katika mlango wa kuwazuia maadui.

Kisha akasema:

76. Wale walioamini wanapigana vita katika Njia ya Mwenyezi Mungu, na wale waliokufuru wanapiana vita katika njia ya Twaghut. Basi piganeni na marafiki wa Shetani. Hakika, hila ya Shetani ni dhaifu.

# {76} Huku ni kujulisha kutoka kwa Mwenyezi Mungu ya kwamba Waumini wanapigana katika Njia yake, “na wale waliokufuru wanapigana vita katika njia ya Twaghut” ambaye ni Shetani. Na ndani yake kuna faida kadhaa: Miongoni mwake ni kwamba kulingana na imani ya mja, inakuwa jihadi yake katika njia ya Mwenyezi Mungu, na ikhlasi yake, na kufuata kwake. Kwa hivyo, Jihadi katika Njia ya Mwenyezi Mungu ni katika athari za imani, na matakwa yake, na yale yanyolazimiana nayo, kama vile kupigana vita katika njia ya Twaghut (Shetani) ni katika matawi ya ukafiri na matakwa yake. Na miongoni mwake ni kwamba yule ambaye anapigana vita katika njia ya Mwenyezi Mungu anapaswa na ni bora kwake kuwa na subira na stahamala ambayo haiwi kwa asiyekuwa yeye. Basi, ikiwa marafiki wa Shetani wanasubiri na wanapigana vita ilhali wako katika batili, basi watu wa haki wanastahiki zaidi hayo, kama alivyosema Yeye Mtukufu katika maana hii. “Ikiwa mnaumia, basi nao pia wanaumia kama mnavyoumia nyinyi. Nanyi mnataraji kwa Mwenyezi Mungu yale wasiyoyataraji wao.” Hadi mwisho wa Aya. Na miongoni mwake ni kwamba mwenye kupigana vita katika njia ya Mwenyezi Mungu akitegemea kwenye nguzo madhubuti, ambayo ni haki na kumtegemea Mwenyezi Mungu. Kwa hivyo, mwenye nguvu na nguzo madhubuti anatakiwa kuwa na subira, na uthabiti, na ukakamavu ambao haitakiwi kwa yule anayepigana vita kwa sababu ya batili ambayo haina uhakika wala mwisho wenye kusifiwa. Na ndiyo maana Yeye Mtukufu akasema, “Basi piganeni na marafiki wa Shetani. Hakika, hila ya Shetani ni dhaifu.” Na hila ni kutumia njia zilizofichika ili kumdhuru adui. Kwa hivyo, Shetani, hata kama vitimbi vyake vitafikia kiwango vitakachofikia, yeye kwa hakika ni dhaifu sana na haiwezi kustahimili haki ya chini kabisa, wala vitimbi vya Mwenyezi Mungu kwa ajili ya waja wake Waumini.

# {77} Waislamu walipokuwa Makka, walikuwa wameamrishwa Swala na Zaka. Yani kuwafariji mafukara, sio Zaka kama inavyojulikana ambayo ina kiwango maalum cha chini (Niswab) na masharti yaliyowekwa. Hiyo haikufaradhishwa isipokuwa huko Madina. Na hawakuamrishwa kupigana Jihadi dhidi ya maadui kwa manufaa kadhaa: Miongoni mwake ni kwamba katika hekima za Mwenyezi Mungu Mtukufu ni kwamba anawawekea sheria waja wake kwa njia ambayo si ngumu kwao, na aanze kwa kilicho muhimu zaidi, kisha muhimu zaidi, na kilicho rahisi zaidi, kisha rahisi zaidi. Miongoni mwake ni kwamba lau kuwa kupigana vita kungefaradhishwa juu yao licha ya uchache wao wa idadi na maandalizi, na wingi wa maadui zao, basi hilo lingepelekea kuporomoka kwa Uislamu. Kwa hivyo, ukaangaliwa upande wa masilahi makubwa zaidi juu ya yale yaliyo chini kuliko huo, na yasiyokuwa hayo miongoni mwa hekima. Na baadhi ya Waumini walikuwa wakipenda kwamba lau kuwa kupigana vita kungefaradhishwa juu yao katika hali hiyo ambayo havifai ndani yake. Bali kilichofaa ndani yake ni kufanya yale waliyoamrishwa kuyafanya wakati huo miongoni mwa kumpwekesha Mwenyezi Mungu, na Swala, na Zaka na mfano wa hayo. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Na lau kama wangelifanya yale wanayowaidhiwa kwayo, basi ingelikuwa bora kwao na uthibitisho wa nguvu zaidi”. Basi walipohamia Madina, na Uislamu ukawa na nguvu, wakaandikiwa kupigana vita katika wakati wake ufaao kufanya hivyo. Kwa hivyo, kundi miongoni mwa wale waliokuwa wakiharakisha waandikiwe kupigana vita kabla ya hayo kwa kuwaogopa watu, na kwa udhaifu na woga wakasema, “Mola Mlezi wetu! Kwa nini umetuamrisha kupigana vita?” Na katika hili kuna kutoridhia kwao na upinzani wao kwa Mwenyezi Mungu. Na lilikuwa linalowapasa ni kinyume cha hali hii, kusalimu amri ya Mwenyezi Mungu na kuwa na subira juu ya amri zake. Lakini wakafanya kinyume cha amri waliyotakiwa kufanya, na wakasema, “Lau ungetuahirisha kwa muda mfupi.” Yani kwa nini hungechelewesha kufaradhisha kupigana vita kwa muda wa baadaye kuliko wakati huu? Na hali hii mara nyingi hutokea kwa mtu asiye na kiasi na akakimbilia katika mambo kabla ya wakati wake. Uwezekano mkubwa zaidi, kwake ni kwamba hatakuwa na subira juu yake wakati wa kuja kwake, wala hasumbuki kuyabeba ipasavyo, bali anakuwa mchache wa subira. Kisha hakika Mwenyezi Mungu akawaidhi juu ya hali hii ambayo ndani yake kuna kusalia nyuma ya kupigana vita. Akasema, “Sema: Starehe ya dunia ni ndogo, na Akhera ni bora zaidi kwa mwenye kumcha Mungu.” Yani kufurahia ladha za dunia na starehe zake ni kuchache. Kwa hivyo, kustahimili kubeba mizigo katika kumtii Mwenyezi Mungu ndani ya muda mfupi ni katika yale yanayoirahisishia nafsi na kuifanyia kuwa mepesi. Kwa sababu zikijua kwamba dhiki ambazo zinazikumba hazitadumu kwa muda mrefu, inakuwa rahisi kwake kufanya hivyo. Basi itakuwaje ikiwa nafsi italinganisha baina ya dunia na Akhera, na kwamba Akhera ni bora kuiliko (dunia) yenyewe, na ladha zake, na muda wake? Na hiyo yenyewe ni kama alivyosema Nabii -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake– katika hadithi iliyothibiti kutoka kwake. “Hakika, pahali pa mjeledi katika Pepo ni bora kuliko dunia na vilivyomo ndani yake.” Na ladha zake ni safi kutokana na uchafu. Bali kila kitu kinachokuja akilini au kupita katika mawazo kuhusu mtazamo juu ya ladha yoyote ile, basi ladha ya Pepo ni juu ya hiyo. Kama alisema Yeye Mtukufu, “Basi nafsi yoyote haijui waliyofichiwa katika hayo yanayofurahisha macho.” Na Mwenyezi Mungu alisema kwa ulimi wa Nabii wake, “Nimewaandalia waja wangu wema yale ambayo jicho halijawahi kuyaona, wala sikio halijawahi kuyasikia, wala hayajawahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote.” Ama ladha za dunia, hizo zimechanganywa na aina mbalimbali za dhiki ambazo, lau kuwa zitalinganishwa ladha zake na yale yanayofungamana nazo ya aina mbalimbali za uchungu, na wasiwasi, na huzuni, basi uwiano wowote haungejitokeza kwa namna yoyote ile. Na ama muda wake, basi Dunia hii inapita, na umri wa mtu kuhusiana na dunia ni jambo dogo. Na ama Akhera, hiyo ni yenye neema ya kudumu, na wakazi wake watakaa humo milele. Basi ikiwa mwenye akili atafikiria juu ya Nyumba mbili hizi, na akapata picha ya uhakika wake kwa haki ya kuona picha, atajua ni nini kinachostahiki zaidi kupendelewa, na kukifanyia kazi, kujitahidi kukitafuta. Na ndiyo maana akasema, “Na Akhera ni bora zaidi kwa mwenye kumcha Mungu.” Yani anayejiepusha na ushirikina na mambo mengine yaliyoharamishwa. “Wala hamtadhulumiwa hata chembe cha uzi wa kokwa ya tende.” Yani kuifanyia kazi kwenu Akhera, mtakukuta hali ya kuwa ni kukamilifu, kwingi, bila ya kupunguzwa chochote.

# {78} Kisha akajulisha kuwa kutahadhari hakusaidii kitu dhidi ya majaaliwa, na kwamba mwenye kusalia nyuma hakumzuilii kusalia kwake huko kitu. Akasema, “Popote mtakapokuwa, mauti yatawafikia,” yani katika wakati wowote, na mahali popote. “Hata kama mtakuwa katika ngome zilizoimarishwa,” yani makasri yasiyoweza kushindika, na majumba yaliyoinuka. Na haya yote ni kuhimiza juu ya kufanya Jihadi katika njia ya Mwenyezi Mungu. Mara kwa kupeana matumaini katika fadhila zake na thawabu zake, na mara kwa kutishia juu ya adhabu ya kuiacha. Na mara kwa kuwajulisha kwamba haiwanufaishi wenye kusalia nyuma kusalia kwao huko, na mara kwa kurahisisha njia katika kufanya hivyo na kuifupisha.

Kisha akasema:

78. Popote mtakapokuwa, mauti yatawafikia, hata kama mtakuwa katika ngome zilizoimarishwa. Na likiwapata zuri, wanasema: Hili limetoka kwa Mwenyezi Mungu. Na likiwapata ovu, wanasema: Hili limetoka kwako wewe. Sema: Yote hayo yanatokana na Mwenyezi Mungu. Basi wana nini watu hawa hata hawakaribii kufahamu maneno? 79. Yaliyokupata katika mazuri, basi ni kutokana na Mwenyezi Mungu. Na yaliyokusibu katika maovu, basi ni kutokana na nafsi yako. Nasi tumekutuma kwa watu uwe ni Mtume. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa shahidi.

# {78} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu wale wasiojua, wanaoyapa mgongo yale waliyokuja nayo Mitume, wanaowapinga, kwamba wakijiwa na mazuri, yani rutuba ya nchi, na wingi wa mali, na watoto, na afya, wanasema, “Haya yametoka kwa Mwenyezi Mungu.” Na kwamba yakiwapata mabaya. Yani ukame, na umaskini, na magonjwa, na kifo cha watoto na wapendwa, “Wakasema: Hili limetoka kwako wewe.” Yani kwa sababu ya yale uliyotuletea ewe Muhammad! Kwa sababu ya kufikiria kuna mkosi katika Mtume wa Mwenyezi Mungu – rehema na amani ziwe juu yake – kama vile mfano wao kufikiria kuna mkosi katika Mitume wa Mwenyezi Mungu. Kama Mwenyezi Mungu alivyojulisha kuhusu kaumu ya Firauni kwamba: “Likiwajia zuri, wanasema: Haya ni haki yetu. Na likiwajia baya, wanaona kwamba kuna mkosi katika Musa na wale walio pamoja naye.” Na kaumu ya Swalih walisema: "Wakasema, tunaona mkosi kwako na kwa wale walio pamoja nawe.” Na kaumu ya Yasin waliwaambia Mitume wao, “Hakika, sisi tumeona mkosi kwenu nyinyi. Kwa hivyo, ikiwa hamtaacha, basi kwa yakini tutawapiga mawe,” hadi mwisho wa Aya. Na nyoyo zao zilipofanana kwa kukufuru, yakafanana maneno yao na vitendo vyao. Na vile vile, kila mwenye kufungamanisha kutokea kwa ovu, au kutoweka kwa heri na yale waliyoyaleta Mitume au baadhi yake, basi anaingia katika lawama hii kali. Mwenyezi Mungu akasema katika kuwajibu, “Kila moja yake” yani mazuri na mabaya, mema na maovu, “ni kutoka kwa Mwenyezi Mungu.” Yani kwa hukumu yake na majaaliwa yake, na uumbaji wake. “Basi wana nini kaumu hawa,” yani ambao usemi huo wa batili ulitoka kwao, “hawakaribii kufahamu maneno?” Yani hawaelewi maneno kabisa, wala hawako karibu na kuyafahamu, au hawafahamu kwayo isipokuwa ufahamu dhaifu. Na vyovyote iwavyo, hii ni lawama kwao na kuwakemea kwa kukosa kwao kuelewa na kufahamu kutoka kwa Mwenyezi Mungu na kutoka kwa Mtume wake. Na hilo ni kwa sababu ya kufuru yao na kupena kwao mgongo. Na katika hilo kuna kumsifu mwenye kufahamu kutoka kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake, na kuhimiza juu ya hilo, na juu ya sababu za kusaidia juu ya hilo miongoni kuyaelekea maneno hayo wawili, na kuyatafakari, na kuchukua njia zenye kufikisha kwayo. Na lau kuwa walifahamu kutoka kwa Mwenyezi Mungu, basi wangejua kuwa heri na maovu, na mazuri na mabaya yote ni kwa hukumu ya Mwenyezi Mungu na majaaliwa yake, hakuna kitu kinachoweza kutoka nje ya hayo. Na kwamba Mitume, amani iwe juu yao, hawakuwa sababu ya uovu wowote unaotokea. Si wao, wala yale waliyokuja nayo. Kwa sababu, walitumwa na masilahi ya dunia, na Akhera na Dini.

# {79} Kisha Yeye Mtukufu akasema, “Yaliyokupata katika mazuri” yani katika Dini na dunia, “basi ni kutoka kwa Mwenyezi Mungu.” Yeye ndiye aliyeyaneemesha, na akayafanya kuwa mepesi kwa kusahihisha sababu zake. “Yaliyokusibu katika mabaya” katika Dini na dunia “basi ni kutoka kwako mwenyewe.” Yani kwa sababu ya dhambi zako, na kuchuma kwako, na yale anayosamehe Mwenyezi Mungu ni mengi zaidi. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu Mtukufu aliwafungulia waja wake milango ya fadhili zake, na akawaamrisha kuingia kwa sababu ya wema wake na fadhila zake. Na akawajulisha kuwa maasia yanazuia fadhila zake. Kwa hivyo, mja akiyafanya, basi kamwe asilaumu isipokuwa yeye mwenyewe. Kwa maana, yeye mwenyewe ndiye aliyejizuia kuzifikia fadhila za Mwenyezi Mungu na wema wake. Kisha akajulisha kuhusu ujumla wa ujumbe wa Mtume wake Muhammad -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake. - Akasema, “Nasi tumekutuma kwa watu uwe ni Mtume. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa shahidi” kwamba wewe kwa hakika, ni Mtume wa Mwenyezi Mungu kwa yale aliyokuunga mkono kwayo ya nusura yake, na miujiza ing'aayo na hoja zilizo wazi. Basi ndiyo ushahidi mkubwa zaidi kuliko zote, kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Sema: Ni kitu gani chenye ushahidi mkubwa zaidi? Sema: Mwenyezi Mungu. Yeye ndiye shahidi baina yangu na nyinyi.” Basi, ikijulikana kuwa Mwenyezi Mungu ni Mwenye elimu kamili, Mwenye uwezo timilifu, Mwenye hekima kubwa, na kwamba Mwenyezi Mungu alimuunga mkono Mtume wake kwa yale aliyomuunga mkono kwayo, na akamnusuru nusura mkubwa; basi kunakuwa na yakini kwa sababu ya hayo kwamba yeye hakika ni Mtume wa Mwenyezi Mungu. Vinginevyo, ikiwa lau kuwa angelimzulia baadhi ya maneno, basi bila ya shaka angelimshika kwa mkono wa kulia. Kisha kwa hakika angelimkata mshipa mkubwa wa moyo!

80. Mwenye kumtii Mtume, basi hakika amemtii Mwenyezi Mungu. Na mwenye kugeuka, basi Sisi hatukukutuma uwe mlinzi juu yao. 81. Na wanasema: Tunatii. Lakini wanapotoka kule uliko, kundi moja miongoni mwao hupanga njama usiku kinyume na unayoyasema. Na Mwenyezi Mungu anayaandika yote hayo wanayoyapangia njama za usiku. Basi wape mgongo, na umtegemee Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mtegemewa

# 80. Yani kila mwenye kumtii Mtume wa Mwenyezi Mungu katika amri zake na makatazo yake, “basi hakika amemtii Mwenyezi Mungu” Mtukufu, kwa sababu haamrishi wala hakatazi isipokuwa kwa amri ya Mwenyezi Mungu, na sheria yake, na wahyi wake, na uteremsho wake. Na katika hilo kuna kumhifadhi Mtume - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake. - Kwa sababu, Mwenyezi Mungu aliamuru atiiwe kabisa. Na lau kuwa hajahifadhiwa na Mwenyezi Mungu katika kila jambo analofikisha kutoka kwa Mwenyezi Mungu, basi hangeamrisha kumtii kabisa, na kulisifu hilo. Na hili ni katika haki za kushirikiana ndani yake. Kwa maana, haki ni tatu: haki ya Mwenyezi Mungu ambayo haiwi ya yeyote miongoni mwa viumbe. Nayo ni kumwabudu Mwenyezi Mungu na kumtaka Yeye, na yanayofuatana na hilo. Na sehemu ambayo ni maalum kwa Mtume. Nayo ni kumuunga mkono, na na kumheshimu, na kumnusuru. Na sehemu ambayo wanashirikiana ndani yake wote. Nayo ni kumuamini Mwenyezi Mungu na Mtume wake, na kuwapenda na kuwatii, kama Mwenyezi Mungu alivyojumuisha kati ya haki hizi katika kauli yake. “Ili mumuamini Mwenyezi Mungu na Mtume wake, na mumuunge mkono, na mumheshimu, na mumtakase asubuhi na jioni.” Basi mwenye kumtii Mtume, basi bila shaka atakuwa amemtii Mwenyezi Mungu, na ana thawabu na heri zilizoekwa juu ya kumtii Mwenyezi Mungu. “Na mwenye kugeuka” kutoka katika kumtii Mwenyezi Mungu na Mtume wake, basi yeye kwa hakika hadhuru isipokuwa yeye mwenyewe tu, wala hamdhuru Mwenyezi Mungu kitu. “Basi Sisi hatukukutuma uwe mlinzi juu yao.” Yani mwenye kuyahifadhi matendo yao na hali zao. Bali tulikutuma uwe mfikishaji, mbainishaji na mshauri, na tayari ulikwisha fanya kazi yako, na malipo yako yamekwisha fika kwa Mwenyezi Mungu, sawa waongoke au wasiongoke. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Basi kumbusha! Hakika, wewe ni Mkumbushaji. Wewe si mwenye kuwatawala,” hadi mwisho wa Aya.

# {81} Na ni lazima utiifu kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake kuwe kwa dhahiri na kwa ndani, mbele ya watu na kwa ghaibu. Ama yule anayeonyesha utiifu na kushikamana na sheria mbele ya watu, na anapokuwa peke yake au pamoja na watu wa mfano wake, anaacha utiifu na anaelekea kinyume chake. Kwani, utiifu ule alioudhihirisha haunufaishi wala haufai, na amefanana na wale ambao Mwenyezi Mungu alisema juu yao, “Na wanasema: Tunatii” Yani wanaonyesha utiifu wanapokuwa pamoja nawe. “Lakini wanapotoka kule uliko” Yani wanapotoka na wakabaki peke yao katika hali ambayo hawaonekani, “kundi moja miongoni mwao hupanga njama usiku kinyume na unayoyasema.” Yani wanakaa usiku, na wanapanga yasiyokuwa kukutii, na kisha hakuna hapo isipokuwa kukuasi. Na katika kauli yake, “kundi moja miongoni mwao hupanga njama usiku kinyume na unayoyasema;” kuna ushahidi wa kuwa jambo walilokubaliana juu yake si utiifu, kwa sababu Tabyit ni kupanga jambo usiku kwa namna ambayo hiyo ndiyo inakuwa rai iliyokubaliwa juu yake. Kisha akawaahidi adhabu kwa yale waliyoyatenda, akasema, “Na Mwenyezi Mungu anayaandika yote hayo wanayoyapangia njama za usiku.” Yani atawahifadhia na atawalipa juu yake malipo kamili. Kwa hivyo, ndani yake kuna ahadi ya adhabu kwao. Kisha akamuamuru Mtume wake awakabili kwa kuwapa mgongo, na kutokuwa mkali. Kwa maana, wao hawatomdhuru kitu ikiwa atamtegemea Mwenyezi Mungu, na akamwomba msaada katika kuinusuru Dini yake na kuisimamisha sheria yake. Na ndiyo maana akasema, “Basi wape mgongo, na umtegemee Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mtegemewa.”

82. Kwani hawaizingatii hii Qur-ani? Na lau kuwa ingetoka kwa asiyekuwa Mwenyezi Mungu, bila ya shaka wangelikuta ndani yake hitilafu nyingi.

# {82} Yeye Mtukufu anaamrisha kukizingatia Kitabu chake. Nako ni kutafakari juu ya maana zake na kutazama kwa fikira ya ndani yake na katika misingi yake, na matokeo yake, na yanayofungamana na hayo. Kwani katika kukizingatia Kitabu cha Mwenyezi Mungu kuna ufunguo wa elimu na maarifa, na kwacho inatolewa kila heri, na zinatolewa ndani yake kila elimu, na kwayo imani inaongezeka moyoni, na mti wake unaimarika. Kwani kinamjulisha Mola Mlezi, na yale aliyo nayo miongoni mwa sifa za ukamilifu, na yale anayotakaswa kutokana nayo miongoni mwa sifa za upungufu. Na kinajulisha njia inayofikia kwake, na sifa za watu wake, na yale ambayo wanayo wakati watakapofika kwake. Na kinajulisha kuhusu adui ambaye ndiye adui wa hakika, na njia inayofikisha kwenye adhabu, na sifa za watu wake, na yale waliyo nayo wakati wa kuwepo kwa sababu za adhabu. Na kila mja anapozidisha kukitafakari, anaongezeka elimu, na matendo, na utambuzi. Ndiyo maana, Mwenyezi Mungu akaamuru hivyo, na akamhimiza juu yake, na akajulisha kuwa hicho ndicho kilichokusudiwa katika kuiteremsha Qur-ani. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Na hiki Kitabu, tumekuteremshia wewe, ni chenye baraka, ili wazizingatie Aya zake, na wawe wa kukumbuka wenye akili.” Na akasema Yeye Mtukufu, “Je, hawaizingatii hii Qur-ani? Au kwenye nyoyo (zao) yako makufuli yake?” Na katika faida za kukizingatia Kitabu cha Mwenyezi Mungu ni kwamba kwa kufanya hivyo mja hufikia daraja ya yakini na kujua kwamba ni maneno ya Mwenyezi Mungu. Kwa sababu, anaona kikisadikishana chenyewe kwa chenyewe, na kinaafikiana chenyewe kwa chenyewe. Basi utaona hekima, na visa, na habari zikirudiwa katika Qur-ani katika sehemu kadhaa, zote zinaafikiana na kusadikishana, na haikinzani yenyewe kwa yenyewe. Na kwa hilo, unajulikana ukamilifu wa Qur-ani, na kwamba inatoka kwa Yule ambaye elimu yake imezunguka kila kitu. Na ndiyo maana Yeye Mtukufu akasema, “Na lau kuwa ingetoka kwa asiyekuwa Mwenyezi Mungu, bila ya shaka wangelikuta ndani yake hitilafu nyingi.” Yani kwa kuwa ilitoka kwa Mwenyezi Mungu, hapakuwa na hitilafu yoyote ndani yake hata kidogo.

83. Na linapowajia jambo lolote linalohusiana na amani au hofu, wao wanalitangaza. Na lau kuwa wangelipeleka kwa Mtume na kwa wenye mamlaka kati yao, wale wanaochunguza miongoni mwao wangelijua. Na lau kuwa si fadhila ya Mwenyezi Mungu juu yenu na rehema yake, mngelimfuata Shetani isipokuwa wachache tu.

# {83} Huku ni kufundisha adabu kutokako kwa Mwenyezi Mungu kwa waja wake kwa kitendo chao hiki kisichofaa. Na kwamba inawapasa wanapojiwa na jambo katika mambo muhimu na masilahi ya umma yanayohusiana na usalama na furaha ya Waumini, au ya hofu ambayo ndani yake kuna msiba juu yao kwamba wawe wadhibitishe na wala wasiharakishe kueneza habari hizo. Bali wazirudishe kwa Mtume na kwa wenye mamlaka miongoni mwao, wenye maoni, na elimu, na ushauri, na akili, na utimamu, ambao wanajua mambo na wanajua masilahi na kinyume chake. Na wakiona masilahi katika kuyatangaza na ukakamavu kwa Waumini na furaha kwao, na ulinzi dhidi ya maadui zao, basi wanafanya hivyo. Na wakiona [kwamba hakuna] masilahi ndani yake, au kuna masilahi ndani yake, lakini madhara yake yanazidi masilahi yake, hawayatangazi. Ndiyo maana akasema, “wale wanaochunguza miongoni mwao wangelilijua,”yani wanayatoa kwa fikira zao, na rai zao zilizo sawasawa, na elimu zao zilizoongoka. Na katika hili kuna ushahidi wa msingi wa kiadabu, nao ni kwamba ikiwa kuna utafiti katika jambo miongoni mwa mambo, basi inapasa apewe hilo yule ambaye anafaa zaidi kufanya hivyo,. Na lipewe kwa wale wanaolistahiki, na wala asitangulizwe yeyote mbele yao. Kwa sababu hili liko karibu zaidi na usahihi na lenye uwezekano mkubwa wa kuwa salama kuliko makosa. Na ndani yake kuna katazo dhidi ya kufanya pupa, na kuharakisha katika kueneza mambo tangu yanaposikika, na amri ya kutafakari kabla ya kusema, na kulizingatia, je ni masilahi ili mtu ayaendee, au hapana ili ajizuie kuyaendea? Kisha Yeye Mtukufu akasema, "Na lau kuwa si fadhila ya Mwenyezi Mungu juu yenu na rehema yake." Yani katika kuwawezesha, na kuwaadibu, na kuwafundisha yale ambayo hamkuwa mkiyajua. "Basi mngelimfuata Shetani isipokuwa wachache tu." Kwa sababu, mwanadamu kulingana na umbile lake la asili ni dhalimu, mjinga. Kwa hivyo, nafsi yake haimwamrishi isipokuwa maovu. Lakini, akimkimbilia Mola wake Mlezi, na akashikamana naye, na akajitahidi katika hayo, Mola wake Mlezi anamfanyia upole, na anamwezesha kila la heri, na anamlinda kutokana na Shetani aliyelaaniwa.

84. Basi pigana vita katika Njia ya Mwenyezi Mungu. Hutwikwi isipokuwa nafsi yako tu. Na wahimize Waumini. Huenda Mwenyezi Mungu akayazuia mashambulizi ya wale waliokufuru. Na Mwenyezi Mungu ndiye Mkali zaidi wa kushambulia, na Mkali zaidi wa kutesa.

# {84} Hali hii ndiyo hali bora zaidi kwa mja. Kwamba ajitahidi katika nafsi yake kutekeleza amri ya Mwenyezi Mungu ya Jihadi na mambo mengine, na kuwahimiza wengine juu yake. Na mja huenda asiweze kutekeleza amri hizi mbili zote au mojawapo. Ndiyo maana [Mwenyezi Mungu] akamwambia Mtume wake, “Basi pigana vita katika Njia ya Mwenyezi Mungu. Hutwikwi isipokuwa nafsi yako tu.” Yani huna uwezo juu ya asiyekuwa wewe mwenyewe, na hutatwikwa kufanya kitendo cha asiyekuwa wewe. “Na wahimize Waumini” juu ya kupigana vita. Na hili linajumuisha kila jambo ambalo kwalo Waumini wanapata ukakamavu, na nguvu katika nyoyo zao kama vile kuwatia nguvu, na kujulisha juu ya udhaifu na maadui na kushindwa kwao, na yale ambayo Mwenyezi Mungu amewaandalia wapiganaji miongoni mwa thawabu, na yale yaliyo juu ya wanaosalia nyuma miongoni mwa adhabu. Basi haya na mfano wake, yote yanaingia katika kuhimiza juu ya kupigana vita. “Huenda Mwenyezi Mungu akayazuia mashambulizi ya wale waliokufuru.” Yani kwa kupigana kwenu katika njia ya Mwenyezi Mungu na kuhimizana nyinyi kwa nyinyi. “Na Mwenyezi Mungu ndiye Mkali zaidi wa kushambulia,” yani mkali wa nguvu na utukufu, “na Mkali zaidi wa kutesa” kwa mwenye dhambi katika nafsi yake, na adhabu kwa mwengineye. Na lau kuwa Mwenyezi Mungu angetaka, angewashinda makafiri kwa nguvu zake, wala asingewaruhusu abaki yeyote. Lakini kwa sababu ya hekima yake, anawajaribu waja wake wenyewe kwa wenyewe, ili Jihadi isimame imara, na imani yenye manufaa ipatikane, imani ya kuchagua, si imani ya lazima, na ukandamizaji usiofaidi kitu.

85. Mwenye kufanya uombezi mzuri, ana fungu lake katika hayo. Na mwenye kufanya uombezi mbaya, naye ana sehemu yake katika hayo. Na hakika Mwenyezi Mungu ni Mwenye uwezo na ujuzi juu ya kila kitu.

# {85} Na kinachokusudiwa na uombezi hapa ni kusaidiana katika jambo miongoni mwa mambo. Kwa hivyo, mwenye kumwombea mwengine uombezi na akasimama pamoja naye katika jambo la heri, ikiwemo ndani yake kuwaombea wanaodhulumiwa kwa anayewadhulumu, basi atakuwa na fungu katika uombezi wake kulingana na juhudi yake, na matendo yake, na manufaa yake, na wala hakipunguki kitu katika malipo ya mtu wa asili au wa moja kwa moja. Na mwenye kumsaidia mwingine katika kufanya jambo baya, basi anapata sehemu ya dhambi kulingana na kile alichokifanya na kusaidia katika hilo. Na katika hili kuna himizo kubwa juu ya kushirikiana katika wema na uchamungu, na kukemea kukubwa dhidi ya kushirikiana katika dhambi na kupita mipaka. Na alilithibitisha hilo kwa kauli yake. “Na hakika Mwenyezi Mungu ni Mwenye uwezo na ujuzi juu ya kila kitu.” Yani ni shahidi, mwenye kuhifadhi, mwenye kuhesabu matendo haya, na atamlipa kila mtu yale anayoyastahiki.

86. Na mnapoamkiwa kwa maamkizi yoyote, basi itikieni kwa yaliyo mazuri zaidi kuliko hayo, au yarejesheni hayo hayo. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kuhesabu kila kitu.

# {86} Maamkizi ni kauli itokayo kwa mmoja wa wale waliokutana kwa namna ya heshima na dua, na yale yanayofungamana na usemi huo miongoni mwa uchangamfu na mfano wake. Na maamkizi ya hali ya juu kabisa ni yale yaliyoletwa kwa sheria ya salamu, kuanza na kuitikia. Kwa hivyo Yeye Mtukufu akawaamrisha Waumini kwamba wanapoamkiwa kwa aina yoyote ya maamkizi, kwamba wayaitikie kwa ya yaliyo mazuri zaidi yake kimaneno, na kwa bashasha au kwa mfano wake katika hilo. Na maana ya hilo isiyokuwa ya moja kwa moja ni katazo la kutojibu kabisa au kuiitikia kwa yaliyo chini zaidi yake. Na inachukuliwa kutoka katika Aya hii tukufu kuhimiza juu ya kuanza kusalimia, na kuamkia kwa namna mbili: Moja yake ni kwamba Mwenyezi Mungu aliamuru kwamba irudishwe kwa lililo bora zaidi au mfano wake. Na hilo linalazimu kwamba salamu inatakiwa kisheria. Na ya pili ni kile kinachoeleweka kutoka kwa vitendo vya kuboresha, nacho ni 'nzuri zaidi' kinachoashiria kushiriki salamu na kuirejesha kwa uzuri, kama ilivyo asili katika hilo. Na inatolewa katika ujumla wa Aya hii tukufu mwenye kuamkua katika hali ambayo haikuamrishwa. Kama vile yule ambaye ameshughulika na kusoma, au kusikiliza khutba, au anayeswali, na mfano wa hayo. Kwani, haitakiwi kujibu maamkizi yake. Na vile vile inatolewa katika hilo yule ambaye sheria imeamrisha ahamwe na kutomwamkua, ambaye ni muasi asiyetubia, ambaye anakomeka kwa kuhamwa. Yeye huhamwa, na wala haamkiwi, wala maamkizi yake hayaitikiwi. Na hilo ni kwa sababu (maslahi ya salamu) yanagongana na masilahi makubwa zaidi. Na inaingia katika kujibu maamkizi kila maamkizi ambayo watu wameyazoea ambayo hayakukatazwa kisheria. Basi hayo yameamrishwa kuyaitikia yayo hayo au kwa yaliyo mazuri zaidi kuyaliko. Kisha Yeye Mtukufu akaahidi mazuri na akahidi adhabu juu ya kutenda mazuri na mabaya kwa kauli yake, “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kuhesabu kila kitu.” Basi huwahifadhia waja wake matendo yao mazuri yake na mabaya yake, madogo yake na makubwa yake, kisha atawalipa kulingana na kile ambacho fadhila yake inahitaji, na uadilifu wake, na hukumu yenye kusifiwa.

87. Mwenyezi Mungu, hapana mungu isipokuwa Yeye. Kwa yakini, atawakusanya Siku ya Qiyama. Halina shaka hilo. Na ni nani mkweli zaidi katika mazungumzo kuliko Mwenyezi Mungu?

# {87} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu upekee wake katika Umoja, na kwamba hakuna muabudiwa wala mungu isipokuwa Yeye kwa sababu ya ukamilifu wake katika dhati yake na sifa zake. Na kwa kuwa Yeye ndiye wa pekee katika uumbaji, na uendeshaji mambo, na neema za dhahiri na ndani. Na hilo linalazimu kuamrisha kwamba kuabudiwa na kujikurubisha Kwake kupitia aina zote za kumfanyia ibada; kwa sababu Yeye peke yake ndiye anayestahiki hayo, na ndiye atakayewalipa waja wake kwa yale waliyoyatenda miongoni mwa ibada zake au waliyoyaacha katika hayo. Na ndio maana akaapa juu ya kupatikana kwa pahali pa malipo, ambapo ni Siku ya Qiyama, akasema: "Kwa yakini, atawakusanya;" yani: wa mwanzo wenu na wa mwisho wenu katika pahali pamoja, katika "Siku ya Qiyama. Halina shaka hilo." Yani hakuna shaka wala mchanganyiko kwa njia yoyote ile kwa ushahidi wa kiakili na ushahidi wa kusikia. Basi, ushahidi wa kiakili ni ule tunaouona wa kuihuisha ardhi baada ya kufa kwake, na kuwepo kwa uumbaji wa kwanza, ambao kutokea kwa kule kwa pili kuna uwezekano mkubwa zaidi kutokea kuuliko (kwa kwanza). Na katika hekima ambazo inathibitisha kimadhubuti kuwa Mwenyezi Mungu hakuumba viumbe wake bure tu ni kwamba wanakuwa hai, kisha wanakufa. Na ama ushahidi wa kusikiwa, ni kule kujulisha kwa aliye Mkweli zaidi miongoni mwa wakweli juu ya hilo, na hata kuapa kwake kwayo. Na ndiyo maana akasema, “Na ni nani msema kweli kuliko Mwenyezi Mungu?” Kadhalika alimwamrisha Mtume wake - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – kwamba aape kwalo katika sehemu zaidi ya moja katika Qur-ani. Kama vile kauli yake, “Wale waliokufuru walidai kuwa hawatafufuliwa. Sema: Sivyo hivyo? Ninaapa kwa Mola wangu Mlezi! Hapana shaka mtafufuliwa, kisha hapana shaka mtaambiwa yale mliyoyatenda. Na hayo kwa Mwenyezi Mungu ni mepesi.” Na katika kauli yake, “Na ni nani mkweli zaidi katika mazungumzo kuliko Mwenyezi Mungu.” “Na ni nani mkweli zaidi kwa kauli kuliko Mwenyezi Mungu.” Kuna kujulisha kwamba mazungumzo yake, na kujulisha kwake, na kauli zake yako katika daraja za juu kabisa za ukweli. Bali ndiyo ya juu yake zaidi. Kwa maana, kila kilichosemwa kuhusu imani, na elimu, na matendo katika yale yanayopingana na yale ambayo Mwenyezi Mungu alijulisha, basi hayo batili kwa sababu ya kupingana kwake na habari za kweli yenye yakini. Basi, hayawezi kuwa kweli.

88. Basi mna nini mmekuwa makundi mawili kuhusiana na (habari ya) wanafiki, na ilhali Mwenyezi Mungu amewageuza kwa sababu ya yale waliyoyachuma? Je, mnataka kumwongoa yule ambaye Mwenyezi Mungu amempoteza? Na mwenye kupotezwa na Mwenyezi Mungu, basi wewe hutapata njia yoyote kwa ajili yake. 89. Wanapenda lau kuwa mtakufuru kama walivyokufuru wao, ili muwe sawasawa. Basi, msifanye marafiki wandani miongoni mwao mpaka wahame katika njia ya Mwenyezi Mungu. Na wakigeuka, basi wakamateni, na waueni popote mnapowapata. Wala msifanye miongoni mwao rafiki mwandani wala msaidizi. 90. Isipokuwa wale waliofungamana na kaumu ambao kuna ahadi baina yenu na wao, au wanawajia hali ya kuwa vifua vyao vina dhiki juu ya kupigana nanyi, au kupigana na kaumu yao. Na lau angelipenda Mwenyezi Mungu, angeliwapa mamlaka juu yenu wangelipigana nanyi. Kwa hivyo, wakijitenga nanyi, na wasipigane nanyi, na wakawaletea amani, basi Mwenyezi Mungu hakuwapa nyinyi njia dhidi yao. 91. Mtawakuta wengine wanataka wapate salama kwenu na salama kwa watu wao. Kila wakirudishwa kwenye fitina, hudidimizwa humo. Na ikiwa hawajitengi nanyi, na wakawaletea salama, na wakaizuia mikono yao, basi wakamateni na waueni popote mnapowakuta. Na hao, tumewapa nyinyi hoja zilizo wazi juu yao.

# {88 - 89} Wanafiki waliokusudiwa waliotajwa katika Aya hizi ni wale wanafiki walioudhihirisha Uislamu wao na hawakuhama licha ya ukafiri wao. Na palikuwa na mchanganyiko juu yao miongoni mwa maswahaba, Mwenyezi Mungu awawie radhi. Basi baadhi yao waliona ugumu katika kupigana vita nao, na kukataa kufanya urafiki wandani nao kwa sababu ya kile walichodhihirisha cha imani, na baadhi yao walijua hali zao kutokana na ushahidi wa matendo yao na wakahukumu kuwa wao ni makafiri. Basi Mwenyezi Mungu Mtukufu akawajulisha kwamba hawapaswi kuwa na mchanganyiko kuhusiana nao, na wala msishuku. Bali jambo lao liko wazi na halina tatizo. Wao kwa hakika ni wanafiki, na ukafiri wao umerudia na wakapenda pamoja na hilo kwamba mkufuru nyinyi, na kwamba muwe mfano wao. Kwa hivyo, mkishahakikisha hilo kwao, “Basi, msifanye marafiki wandani miongoni mwao.” Na haya yanalazimu kutowapenda, kwa sababu, urafiki wandani ni tawi la upendo. Na inalazimu pia kuwachukia na kuwa na uadui nao. Kwa sababu, kukataza kitu ni amri ya kinyume chake. Na jambo hili limepewa muda hadi kuhama kwao. Hivyo basi, wakihama, wanafanyiwa yale ambayo Waislamu wanafanyiwa, kame vile Nabii - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – alivyokuwa akiwatekelezea hukumu za Uislamu kwa kila aliyekuwa pamoja naye na akahamia kwake, sawa alikuwa ni Muumini wa kweli au mwenye imani ya dhahiri tu. Na kwamba ikiwa hawatahama na wakajitenga na kuhama, “basi wakamateni, na waueni popote mnapowapata.” Yani katika wakati wowote na pahali popote. Na hili ni miongoni mwa ushahidi wenye kuashiria kuwa uharamu wa kupigana vita katika miezi mitukufu kulibatilishwa, kama ilivyo kauli ya wengi wa wanachuoni. Lakini, wale wanaopinga hilo wanasema, “Haya ni maandiko ambayo hayakufungiwa ambayo yanapswa kueleweka kulingana na kule kufungia, kuliko katika uharamisho wa kupigana vita katika miezi mitukufu.

# {90} Kisha Mwenyezi Mungu akayatoa makundi matatu katika kupigana vita na wanafiki hawa. Makundi mawili aliamrisha waachwe, na akakata amri katika hilo: Moja yake: Yule ambaye anafungamana na kaumu ambao baina yao na Waislamu kuna ahadi na agano la kuacha kupigana vita, kwa hivyo anajiunga nao, na anakuwa na hukumu yao katika kuhifadhi damu na mali. Na kikundi cha pili ni kaumu ambao “vifua vyao vina dhiki juu ya kupigana nanyi, au kupigana na kaumu yao.” Yani walibakia nafsi zao haziwezi kuruhusu kupigana na nyinyi wala kupigana na kaumu yao, na wakapenda kwamba waache kupigana na makundi mawili haya. Basi, hawa pia aliwaamrisha waachwe, na akataja hekima katika hilo kwa kauli yake, “Na lau angelipenda Mwenyezi Mungu, angeliwapa mamlaka juu yenu wangelipigana nanyi.” Kwa maana, mambo yanayowezekana ni ya makundi matatu: Ima wawe wako pamoja nanyi na wapigane na maadui zenu. Na hili ni gumu kwa watu hawa. Basi jambo likazunguka kati ya kupigana na nyinyi pamoja na kaumu yao, na kati ya kuacha kupigana vita na makundi haya mawili, ambayo ndilo rahisi zaidi katika mambo hayo mawili kwenu. Na Mwenyezi Mungu ana uwezo wa kuwapa mamlaka juu yenu. Kwa hivyo, kubalini salama, na mhimidini Mola wenu Mlezi ambaye aliizuia mikono yao kwenu pamoja na wao kuwa na uwezo juu ya hilo. Basi, hawa ikiwa watajitenga nanyi “na wasipigane nanyi, na wakawaletea amani, basi Mwenyezi Mungu hakuwapa nyinyi njia dhidi yao.”

# {91} Kikundi cha tatu ni kaumu wanaotaka masilahi ya nafsi zao wenyewe bila kujali heshima yenu, nao ndio wale ambao Mwenyezi Mungu alisema juu yao. “Mtawakuta wengine” yani katika wanafiki hawa, “wanataka wapate salama kwenu” Yani kwa kuwahofu nyinyi, “na salama kwa watu wao. Kila wakirudishwa kwenye fitina, hudidimizwa humo.” Yani hawaachi kuendelea kuwa juu ya ukafiri wao na unafiki wao. Na kila kinapowatokea kitu miongoni mwa fitina zinazojitokeza, kinawapofusha na kuwadidimiza kwenye vichwa vyao, ukazidi ukafiri wao na unafiki wao. Na hawa kwa mwonekano ni kama kile kikundi cha pili, lakini kiuhalisia wao ni tofauti nalo. Kwani, kikundi cha pili waliacha kupigana na Waumini kwa sababu ya kuwaheshimu, si kwa kuziogopea nafsi zao. Na ama kundi hili, hao waliliacha hilo kwa sababu ya hofu, si kwa sababu ya heshima. Bali wangepata nafasi ya kupigana na Waumini, basi wangeiendea kuitumia. Kwa hivyo, hawa, ikiwa haitabainika kwao, na ikawa wazi uwazi mkubwa kujitenga kwao na Waumini, na kuacha kupigana nao, basi hao wanapigwa vita. Na ndiyo maana akasema, “Na ikiwa hawajitengi nanyi, na wakawaletea salama,” yani kufanya amani na makubaliano ya kutopigana, “na wakaizuia mikono yao, basi wakamateni na waueni popote mnapowakuta. Na hao, tumewapa nyinyi hoja zilizo wazi juu yao.” Kwa sababu wao wamepita mipaka, wenye kuwadhulumu nyinyi, wenye kuacha kufanya amani. Basi, wasilaumu isipokuwa nafsi zao wenyewe.

92. Na haiwi Muumini kumuua Muumini isipokuwa kwa kukosea. Na mwenye kumuua Muumini kwa kukosea, basi amkomboe mtumwa aliye Muumini, na atoe diya kuwapa jamaa zake maiti, isipokuwa waiache wenyewe kuwa ni sadaka. Na akiwa ni wa kutoka kwa kaumu ambao ni maadui zenu, ilhali yeye ni Muumini, basi ni kwa kumkomboa mtumwa aliye Muumini. Na akiwa ni miongoni wa kaumu ambao kuna agano baina yenu na wao, basi wapewe diya watu wake na akombolewe mtumwa Muumini. Na asiyepata, basi afunge miezi miwili mfululizo, iwe ni toba kwa Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua vyema, Mwenye hekima kubwa.

# {92} Mbinu hii ni mojawapo ya mbinu za kutowezekana. Yani haiwezekani, na ni muhali kwamba itokee kwa Muumini kumuua Muumini mwingine, yani makusudi. Na katika hili kuna kujulisha ukali wa kuharamisha hilo, na kwamba ni linapingana na imani kupingana kukubwa mno. Lakini hilo linatoka kwa kafiri au kutoka kwa yule anayepita mipaka, ambaye imani yake imepungua kukupunguka kukubwa, na anahofiwa lililo kubwa zaidi kuliko hilo. Kwa maana, imani sahihi humzuia Muumini asimuue ndugu yake ambaye Mwenyezi Mungu ameweka kati yake na ndugu yake huyo undugu wa kiimani. Ambao miongoni mwa matakwa yake ni kumpenda na kumfanya rafiki mwandani, na kumwondolea chochote kinachoweza kumfikia ndugu yake miongoni mwa madhara. Na ni madhara gani makubwa zaidi kuliko kuua? Na hilo linasadikishwa na kauli yake -rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake, - “Msirudi baada yangu mkawa makafiri, mkapigana shingo nyinyi kwa nyinyi.” Basi, ikajulikana kuwa kuua ni katika ukafiri wa kimatendo, na dhambi kubwa zaidi miongoni mwa madhambi makubwa baada ya kumshirikisha Mwenyezi Mungu na wengine. Na ilipokuwa kauli yake, “Na haiwi Muumini kumuua Muumini” ni kauli ya jumla kwa hali zote, na kwamba halitoki kwake jambo la kumuua ndugu yake kwa namna yoyote ile, akatoa Yeye Mtukufu katika hilo kuua kimakosa. Akasema, “isipokuwa kwa kukosea;” kwani, mwenye kukosea ambaye hakukusudia kuua, si mtenda dhambi wala hakujasiri kufanya maharamisho ya Mwenyezi Mungu. Lakini kwa kuwa amefanya kitendo kiovu, na sura yake inatosha katika ubaya wake, hata kama hakukikusudia, Yeye Mtukufu akaamrisha kafara na diya (mali ya damu). Akasema, “Na mwenye kumuua Muumini kwa kukosea” sawa awe muuaji ni wa kiume au wa kike, huru au mtumwa, mdogo au mkubwa, mwenye akili timamu au mwendawazimu, Mwislamu au kafiri, inavyofahamika katika neno "mwenye," lenye kuonyesha ujumla. Na hili ni katika siri za kutumia "mwenye" katika pahali hapa. Kwani, muktadha wa maneno haya unamtaka aseme: Na iwapo atamuua,' lakini hili ni neno ambalo halijumuishi kile ambacho “mwenye” linajumuisha, na sawa aliyeuawa awe wa kiume au wa kike, au mdogo, au mkubwa, kama inavyofahamika kutokana na kutumia neno la kawaida katika muktadha wa sharti. Basi ni juu ya muuaji “amkomboe mtumwa aliye Muumini” kama kafara kwa ajili ya hilo, ambayo inatolewa kutoka katika mali yake. Na hilo linajumuisha mtoto na mtu mzima, wa kiume na wa kike, mwenye afya njema na mwenye kasoro, kulingana na kauli ya baadhi ya wanachuoni. Lakini hekima inahitaji kwamba isitosheleze kumuachilia huru mtu mwenye kasoro katika kafara. Kwa sababu kinacholengwa katika ukombozi ni kumfaidi yule aliyekombolewa na kummilikisha masilahi ya nafsi yake. Na ikiwa yanapotea kwa ukombozi wake, na kubaki kwake katika utumwa kuna manufaa zaidi kwake, basi haitoshelezi kumkomboa, ijapokuwa katika kauli yake, “amkomboe mtumwa” kuna kinachoonyesha hilo. Kwa sababu, ukombozi ni ukombozi wa yule ambaye manufaa yake yanastahili kupewa wengine ili yawe yake. Basi ikiwa hakuna faida ndani yake, haionekani kuwepo uwezekano wa ukombozi. Basi tafakari hilo, kwani liko wazi. Na ama kuhusu diya (pesa za damu), hiyo ni wajibu juu ya jamaa za muuaji katika kuuwa kwa kukosea na katika kuuwa kunakofanana na kwa makusudi. “Kuwapa jamaa zake maiti” ili kuzifariji nyoyo zao. Na maana ya “jamaa zake” hapa ni warithi wake. Kwa maana, warithi ndio wanaorithi yale aliyoyaacha miti. Kwa hivyo diya inaingia katika yale aliyoyaacha. Na diya ina maelezo mengi yaliyotajwa katika vitabu vya Fiqh. Na kauli yake, “isipokuwa waiache wenyewe kuwa ni sadaka,” yani warithi wa yule aliyeuawa waitoe kama sadaka kwa kusamehe kuchukua diya, kwa hivyo inaanguka. Na katika hilo kuna kuwahimiza kusamehe. Kwa sababu Mwenyezi Mungu ameiita sadaka, na sadaka inahitajika katika kila wakati. “Na akiwa” yule aliyeuawa “ni wa kutoka kwa kaumu ambao ni maadui zenu,” yani kutoka kwa makafiri wanaopigana vita na Waislamu “basi ni kwa kumkomboa mtumwa aliye Muumini,” na siyo lazima juu yenu kuwalipa diya jamaa zake. Kwa sababu ya kutoharamishwa kwao katika damu zao na mali zao. “Na akiwa” yule aliyeuawa “ni miongoni wa kaumu ambao kuna agano baina yenu na wao, basi wapewe diya watu wake na akombolewe mtumwa Muumini” na hilo ni kwa sababu ya uharamu wa jamaa zake kutokana na kile walicho nacho cha ahadi na agano. “Na asiyepata” mtumwa wala thamani yake, kwamba alikuwa na ugumu katika hilo, na hana kile kinachosalia chochote cha kutosha kumkomboa mtumwa baada ya hela za matumizi yake na mahitaji yake ya asili; “basi afunge miezi miwili mfululizo.” Yani asifungue saumu baina yake bila ya udhuru, kwa sababu udhuru haukatizi mfululizo, kama vile maradhi, na hedhi, na mfano wake. Na kama kwa sababu isiyokuwa udhuru, basi mfululizo unakatika, na inamlazimu kuanza tena kufunga saumu. “Iwe ni kuitikiwa toba yake kutoka kwa Mwenyezi Mungu.” Yani hizi kafara ambazo Mwenyezi Mungu alizifaradhisha juu ya muuaji ni ili aitikiwe toba yake kutoka kwa Mwenyezi Mungu juu ya waja wake na kwa ajili ya kuwarehemu, na kuwafutia dhambi kwa sababu ya kile kinachoweza kutoka kwa cha kupuuza, na kutotahadhari, kama ulivyo ukweli mara nyingi kwa mwenye kuua kwa kukosea. “Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua vyema, Mwenye hekima kubwa.” Yani mwenye elimu kamili, mwenye hekima kamili, haufichiki kwake uzito wa chembe katika ardhi wala katika mbingu, wala kilicho kidogo zaidi kuliko hicho, wala kikubwa zaidi katika wakati wowote ule au mahali popote pale, wala hakuna kitu kilicho nje ya hekima yake miongoni mwa viumbe vyake na sheria. Bali kila alichokiumba na kukiweka kama sheria kinajumuisha hekima ya juu kabisa. Na katika elimu yake na hekima yake ni kwamba alimwajibishia muuaji kutoa kafara inayolingana na kile alichofanya. Kwani, alisababisha kufa kwa nafsi iliyoharamishwa, na kumtoa kwenye kuwepo hadi kwenye kutokuwepo. Basi ikafaa kwamba amwachilie huru mtumwa na kumtoa katika utumwa kwa viumbe hadi katika uhuru kamili. Na asipopata huyu mtumwa, atafunga miezi miwili mfululizo. Kwa hivyo akajiondoa katika utumwa wa matamanio na ladha za kihisia ambazo zilimkatia mja furaha yake ya milele, hadi katika kumwabudu Mwenyezi Mungu Mtukufu kwa kuziacha ili kujiweka karibu na Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu Mtukufu aliliwekea muda huu mrefu, mgumu katika idadi yake na uwajibu wa kuzifululiza, na hakuweka sheria ya kulisha katika hali hizi kwa sababu kulifaiana nazo. Tofauti na Dhihar, kama itakavyokuja, Mwenyezi Mungu Mtukufu akipenda. Na hakika hekima yake ni kwamba alilazimisha diya katika kuua, hata ikiwa ni kwa kukosea, ili hilo liwe kemeo na kizuizi kutokana na mauaji mengi kwa kutumia sababu za kuzuia kufanya hivyo. Na miongoni mwa hekima zake ni kuwa diya ililazimishwa juu ya jamaa za muuaji kuua kwa kukosea, kulingana na makubaliano ya wanachuoni. Kwa sababu muuaji hakutenda dhambi, na ingekuwa vigumu kwake kubeba diya hii nzito, kwa hivyo ikafaa kwamba wafanye hivyo wale ambao kati yake na wao kuna kufanya kwa pamoja, na kunusuriana, na kusaidiana katika kufikia masilahi na kuzuia maovu. Na huenda hilo ni mojawapo ya sababu za wao kumzuia yule ambaye wanamsaidia kulipa diya kutokana na kuua ili kujihadharisha kuwabebesha hilo, na linakuwa jepesi kwao kwa sababau wanagawiana kati yao kulingana na hali zao na uwezo wao, na pia kwa sababu ya kuiahirisha kwa miaka mitatu. Na katika hekima yake na elimu yake ni kwamba aliwafariji jamaa za yule aliyeuawa kwa msiba wao kwa diya ambayo aliiwajibisha kwa walinzi wa muuaji.

93. Na mwenye kumuua Muumini kwa kukusudia, basi malipo yake ni Jahannamu humo atadumu, na Mwenyezi Mungu amemkasirikia, na amemlaani, na amemwandalia adhabu kubwa.

# {93} Ilitangulia kwamba Mwenyezi Mungu alijulisha kwamba haitokei Muumini kumua Muumini mwingine, na kwamba kuua ni katika ukafiri wa kimatendo. Na hapa alitaja ahadi ya adhabu ya muuaji kwa kukusudia, ambayo nyoyo zinatetemeka kwayo, na nyoyo zinapasuka kwa sababu yake, na watu wenye akili wanahangaishwa nayo. Na haikuwahi kuja katika aina za madhambi makubwa kilicho kikubwa zaidi ya ahadi hii ya adhabu. Bali, wala iliyo mfano wake. Tahadhari! Nayo ni kujulisha kwamba adhabu yake ni Jahannam. Yani dhambi hii kubwa peke yake imeinuka juu zaidi kiwango cha kumlipa mwenyewe Jahannam pamoja na yale yaliyomo miongoni mwa adhabu yake kubwa, na hizaya yenye kudunisha, na ghadhabu ya Yeye afanyaye atakalo, na kupoteza kufaulu, na kuambulia patupu na kupata hasara. Kwa hivyo Mwenyezi Mungu atulinde kutokana na kila sababu yenye kutuweka mbali na rehema zake. Na ahadi hii ya adhabu ina hukumu ya mfano wake miongoni mwa maandiko ya ahadi za adhabu juu ya baadhi ya dhambi kubwa na maasia ya kudumu katika Moto au kunyimwa Pepo. Na wamehitalifiana Maimamu, Mwenyezi Mungu awarehemu, katika kuifasiri, pamoja na kukubaliana kwao juu ya ubatili wa kauli ya Al-khawarij na Mu'utazila ambao wanawadumisha milele katika Moto hata wakiwa wanamuabudu Mwenyezi Mungu peke yake. Lakini, lililo sahihi katika kuitafsiri ni yale aliyosema Imamu, mtafiti Shamsud-Din Ibn al-Qayyim, Mwenyezi Mungu amrehemu katika ‘Al-Madaarij.’ Alisema baada ya kutaja tafsiri za maimamu juu ya hilo na akawakosoa, akasema: Na kundi lilisema: Hakika, maandiko haya na mfano wake miongoni mwa yale yaliyotajwa ndani yake kinachohitaji adhabu, na wala hailazimu kuwepo kwa matakwa ya hukumu kuwepo kwake. Kwani, hukumu inatimia tu kwa kuwepo kwa matakwa na kutokuwepo kwa vizuizi vyake. Na makusudio ya maandiko haya ni kufahamisha kwamba hiki ni sababu ya kuadhibiwa na kinalazimu hivyo. Na tayari ushahidi ulikwisha simama juu ya kutajwa kwa vizuizi. Baadhi yake ni kupitia Ijmaa, na baadhi yake ni kwa maandiko ya waziwazi. Kwa hivyo, toba ni kizuizi kwa Ijmaa, na Tauhidi ni kizuizi kwa maandiko yaliyoripotiwa yasiyokuwa na shaka yoyote, ambayo hayana chenye kuyapinga. Na matendo mazuri makubwa yenye kufuta dhambi ni kizuizi. Na misiba mikubwa yenye kufuta dhambi ni kizuizi. Na kutekelezewa hukumu maalum za adhabu ya kisheria katika dunia ni kizuizi kulungana na maandiko. Na hakuna njia ya kutotumia maandiko haya. Kwa maana, ni lazima kutekeleza maandiko kutoka pande zote mbili. Na ndiyo maana kunakuwa na kulinganisha kati ya mazuri na mabaya ili kubaini chenye kulazimu adhabu au chenye kuizuia na kwa kufanyia kazi kile kinachozidi kingine uzito. Walisema: Na haya ndiyo unajengeka msingi wa masilahi ya Nyumba mbili hizi na madhara yake, na juu ya haya ndiyo unajengeka msingi wa hukumu za kisheria na hukumu za majaaliwa. Na haya ndiyo matakwa ya hekima inayotumika katika vilivyopo, na kwayo kuna uhusiano kati ya sababu na athari zake katika kuumba na amri. Na Mwenyezi Mungu Mtukufu amekiwekea kila kinyume kinyume chake kinachokizuia na kukipinga, na inakuwa hukumu ni ya kingi chake. Basi nguvu inalazimu kuwepo afya na kuwa salama. Na kuharibika kwa vicheshi na kupita kwake mipaka ni kizuizi kwa utenda kazi wa kimaumbile, na kitendo cha nguvu, na hukumu inakuwa ya kile chenye nguvu zaidi kati yake. Na vile vile nguvu za dawa na magonjwa. Na mja ndani yake kuna mambo ambayo yana mwelekeo wa kuwa na afya na mambo mengine ambayo yana mwelekeo wa kuwa magonjwa. Na kila moja yake linajaribu kuzuia lingine kuwa na athari kamili na linajaribu kulipinga. Basi ikiwa moja litakuwa na nguvu dhidi ya lingine na likalishinda, basi hilo ndilo litakuwa na athari kubwa zaidi. Na kuanzia hapa inajulikana kuwa viumbe vimegawanyika katika wale watakaoingia Peponi na wala hawataingia Motoni, na kinyume chake. Na yule ambaye ataingia Motoni kisha akatoka humo, na kunakuwa kukaa kwake humo kulingana na yale yaliyo ndani yake yanayolazimu kukaa humo, na yataamua kutoka kwake haraka wepesi au polepole. Na mwenye ufahamu uliotiwa nuru, ataona kila kitu ambacho Mwenyezi Mungu ametujulisha katika Kitabu chake miongoni mwa mambo ya akhera na maelezo yake ya kina; kiasi kwamba anayashuhudia kwa kutazama kwa macho yake mwenyewe. Na anajua kwamba hili ndilo hitaji la Uungu wake Yeye Mtakatifu, Mtukufu, na Umola wake, na nguvu zake, na hekima yake. Na kwamba haiwezekani kwake kufanya kinyume cha hayo, na kunasibisha hilo kwake ni kunasibisha yasiyomfailia. Na kuyanasibisha hayo kwake ni kuyanasibisha yasiyomfailia, basi inakuwa kunasibisha hayo kwa ufahamu wake ni kama kulinasibisha jua na nyota kwa macho yake. Na hii ndiyo yakini ya imani. Nayo ndiyo inayounguza maovu kama vile moto unavyounguza kuni. Na mtu mwenye kiwango hiki cha imani haiwezekani kwake kuendelea kufanya mabaya, hata yakitoka kutoka kwake na yakawa mengi, nuru ya imani iliyo pamoja naye inamwamuru kufanya toba upya kila wakati kwa kumrudia Mwenyezi Mungu kwa idadi ya pumzi yake. Na hili ni katika ya viumbe vinavyopendwa zaidi na Mwenyezi Mungu. Maneno yake yameisha. Mwenyezi Mungu aitakase roho yake na amlipe malipo mema kwa niaba ya Uislamu na Waislamu.

94. Enyi mlioamini! Mnaposafiri katika Njia ya Mwenyezi Mungu, basi chunguzeni sawasawa, wala msimwambie anayewatolea salamu: Wewe si Muumini; kwa kutaka manufaa ya maisha ya dunia hii, hali ya kuwa kwa Mwenyezi Mungu ndiko zipo ghanima nyingi. Hivyo ndivyo mlivyokuwa nyinyi zamani, na Mwenyezi Mungu akawaneemesha. Basi chunguzeni sawasawa. Hakika, Mwenyezi Mungu kwa yale mnayoyatenda anazo habari zote.

# {94} Mwenyezi Mungu Mtukufu anawaamuru waja wake Waumini wanapotoka kwenda katika jihadi katika njia yake na kutafuta radhi zake, kwamba wachunguze na wathibitishe katika mambo yao yote yenye shaka. Kwani, mambo ni ya aina mbili: yaliyo wazi, na yasiyokuwa wazi. Basi yaliyo wazi ni bainifu na hayahitaji kuthibitishwa na kufafanuliwa; kwa sababu hilo ni kutafuta lililo tayari. Na ama masuala yenye utata, yasiyokuwa wazi. Kwa hivyo, mtu anahitaji kuthibitisha katika hayo na kutafuta kubainishiwa, ili ajue je ayaendee au hapana? Kwa maana, kuthibitisha katika mambo haya kunaleta manufaa mengi na kunazuia maovu makubwa. Ambayo, kwayo inajulikana dini ya mja na akili yake na utimamu wake. Tofauti na yule ambaye anayafanyia mambo haraka katika mwanzo wake kabla ya kubainikiwa hukumu yake. Basi, hilo linafikisha kwa yale ambayo hayafai. Kama ilivyowatokea wale ambao Mwenyezi Mungu aliwalaumu katika Aya hii wakati hawakuthibitisha, na wakamuua yule aliyewasalimia, na alikuwa na kondoo wake au mali ya mtu mwingine, wakidhani kwamba anajizuia kwa hilo wasimuue. Na hili lilikuwa kosa katika jambo lenyewe. Ndiyo maana akawalaumu kwa kauli yake, “wala msimwambie anayewatolea salamu: Wewe si Muumini; kwa kutaka manufaa ya maisha ya dunia hii, hali ya kuwa kwa Mwenyezi Mungu ndiko zipo ghanima nyingi.” Yani msibebwe na mapambo yenye kuisha, machache juu ya kufanya yasiyopaswa kufanya, basi yakawakosa yale ambayo yako kwa Mwenyezi Mungu ya malipo makubwa, ya milele. Kwa kuwa yale yaliyo kwa Mwenyezi Mungu ni bora na ya kudumu zaidi. Na katika hili kuna ishara kwamba mja anatakiwa ikiwa ataona makusudio ya nafsi yake yanaelekea katika hali ambayo anatamani, ilhali ni yenye kumdhuru; kwamba aikumbushe yale ambayo Mwenyezi Mungu amemwandalia yule anayejizuia na matamanio yake, na akatanguliza radhi ya Mwenyezi Mungu mbele ya kuridhika kwake mwenyewe. Kwani, katika hilo kuna kutia moyo nafsi katika kufuata amri ya Mwenyezi Mungu, hata ikiwa hilo ni gumu kwake. Kisha Yeye Mtukufu akasema akiwakumbusha hali yao ya mwanzo kabla ya kuongoka kwao kwenye Uislamu. “Hivyo ndivyo mlivyokuwa nyinyi zamani, na Mwenyezi Mungu akawaneemesha” yani kama vile alivyowaongoa baada ya kupotea kwenu, vivyo hivyo ndivyo huwaongoa wengineo. Na kama vile uwongofu uliwafanyikia kidogo kidogo, vivyo hivyo ndivyo walivyo wengineo. Basi kuzingatia kwa aliye kamili ile hali yake ya awali iliyo pungufu, na kuamiliana kwake yule aliye katika mfano wake ile hali yake kulingana na yale anayojua katika hali yake ya awali, na kumlingania kwa hekima na mawaidha mazuri ni miongoni mwa sababu kubwa zaidi za kumnufaisha na kunufaika kwake. Ndiyo maana akairudia amri kwa kutafuta kubainishiwa, akasema, “Basi chunguza!” Na ikiwa yule aliyetoka kwenda kupigana katika njia ya Mwenyezi Mungu na kupigana vita na maadui wa Mwenyezi Mungu, na akajitayarisha kwa kila aina ya maandalizi ya kuwaumiza, anaamrishwa kuchunguza yule anayemsalimia, na ushahidi ukawa ni mkubwa kwamba alimsalimia tu kwa kuogopa kuuawa, na kwa kuihofia nafsi yake. Basi hilo linaashiria amri ya kutafuta kubainishiwa na kuthibitisha katika hali zote ambazo zina aina fulani ya mchanganyiko. Kwa hivyo anapaswa athibitishe ndani yake mpaka jambo hilo liwe wazi kwake, na libainike la uwongofu na lile la usahihi. “Hakika, Mwenyezi Mungu kwa yale mnayoyatenda anazo habari zote” na atamlipa kila mmoja yale aliyoyafanya na aliyoyakusudia kulingana yale aliyoyafanya katika hali za waja wake na makusudio yao.

95. Hawawi sawa wanaokaa tu miongoni mwa Waumini wasiokuwa na dharura, na wale wanaopigana katika Njia ya Mwenyezi Mungu kwa mali zao na nafsi zao. Mwenyezi Mungu ameboresha kwa daraja wale wanaopigana kwa mali zao na nafsi zao juu ya wale wanaokaa tu. Na kila mmoja wao Mwenyezi Mungu amemuahidi mazuri. Lakini Mwenyezi Mungu amewaboresha kwa ujira mkubwa wale wanaopigana kuliko wale wanaokaa tu. 96. Hivyo ni vyeo kutoka kwake, na kufutiwa dhambi, na rehema. Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi mno, na Mwenye kurehemu sana.

# {95 - 96} Yani hatoshani anayepigana Jihadi miongoni mwa Waumini kwa nafsi yake na mali yake na yule ambaye hakutoka kwenda katika jihadi na wala hakupigana na maadui wa Mwenyezi Mungu. Basi ndani yake kuna kuhimiza juu ya kutoka kwenda Jihadi, na kupeana moyo kuhusiana na hilo, na kuhofisha dhidi ya uvivu na kusalia nyuma yake bila ya udhuru. Ama wale wenye dharura, kama vile wagonjwa, na vipofu, na viwete, na asiyepata chochote cha kujiandaa kwacho. Basi hao hawako katika nafasi sawa na wale wanaokaa bila ya udhuru. Kwa hivyo, yeyote ambaye ni miongoni mwa wenye madhara na akaridhika na kukaa kwake, na asikusudie kutoka katika njia ya Mwenyezi Mungu, lau kuwa madhara hayo hayangekuwepo, na wala hajiambii nafsi yake juu ya hilo, basi yeye yuko katika nafasi ya yule aliyekaa bila udhuru. Na yeyote ambaye anaazimia kutoka kwenda katika Njia ya Mwenyezi Mungu lau si tu kwa sababu ya kuwepo kwa kizuizi anatamani hilo na anajiambia nafsi juu ya hilo, basi yeye yuko katika nafasi ya mwenye kutoka kwenda katika jihadi. Kwa sababu, nia thabiti inaposhikana na kile inachoweza kama vile kauli au kitendo, basi mwenye hilo atawekwa katika daraja ya aliyefanya hasa. Kisha Yeye Mtukufu akasema waziwazi kwamba aliwaboresha kwa daraja wale wanaopigana juu ya wale wanaosalia nyuma. Na huku ni kuboresha kwa ujumla. Kisha akasema hilo waziwazi kwa kina, na akawaahidi kufutiwa dhambi kutoka kwa Mola wao Mlezi na rehema ambazo zinajumuisha kupata heri yote na kuzuilika kwa maovu yote, na daraja ambazo Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake, –alizifafanua kwa hadithi iliyothibitika kutoka kwake katika Sahih Mbili, “Hakika, katika Pepo kuna daraja mia moja. Umbali wa baina ya kila daraja mbili ni kama umbali wa kati ya mbingu na ardhi. Mwenyezi Mungu aliziandaa kwa ajili ya wale wanaopigania katika Njia yake.” Na thawabu hizi ambazo Mwenyezi Mungu ameziweka kwa ajili ya jihadi ni sawa na yale yaliyomo katika Sura Al-Saff katika kauli yake. “Enyi mlioamini! Je, niwaonyeshe biashara itakayowaokoa kutokana na adhabu chungu? Muaminini Mwenyezi Mungu na Mtume wake, na piganeni Jihadi katika Njia ya Mwenyezi Mungu kwa mali zenu na nafsi zenu. Hayo ni bora kwenu, ikiwa nyinyi mnajua. Atawafutia dhambi zenu, na atawaingiza katika Mabustani yapitayo mito chini yake, na maskani mazuri mno katika Bustani za milele. Huko ndiko kufuzu kukubwa....” mpaka mwisho wa surah. Na tafakari uzuri wa kubadilika kutoka katika hali moja hadi katika hali nyingine ya juu kuiliko. Kwanza, alikanusha usawa baina ya wanaopigana Jihadi na wengineo, kisha akasema waziwazi kwamba amewaboresha kwa daraja wanaopigana Jihadi juu ya wanaosalia nyuma. Kisha akaelekea katika kumboresha kwa kufutiwa dhambi, na rehema, na daraja mbalimbali. Na huku kutoka katika hali moja hadi katika hali nyingine ya juu kuiliko wakati wa kuboresha, na kusifu, au kushuka kutoka katika hali moja hadi katika hali nyingine ya chini yake wakati wa kukashifu na kulaumu ni maneno bora zaidi na ya kugusa zaidi nafsi. Na vile vile anapokiboresha Yeye Mtukufu kitu juu ya kitu, na kila moja yake ina fadhila, anatahadhari kwa kutaja fadhila inayojumuisha mambo mawili hayo ili asije mtu akawaza vibaya kwamba yule ambaye hakuboreshwa analaumiwa, kama alivyosema hapa. “Na kila mmoja wao Mwenyezi Mungu amemuahidi mazuri.” Na kama alivyosema Yeye Mtukufu katika Aya zilizotajwa katika Surat Assaff katika kauli yake, “na wape Waumini bishara njema” na kama alivyosema katika kauli yake, “Hawawi sawa miongoni mwenu wale waliotoa kabla ya Ushindi na wakapigana vita,” yani kuliko yule ambaye hakuwa hivyo. Kisha akasema, “Na kila mmoja wao Mwenyezi Mungu amemuahidi mazuri.” Na kama alivyosema Yeye Mtukufu, “Kwa hivyo, tukamfahamisha Suleimani hilo. Na kila mmoja wao tulimpa hukumu na elimu.” Basi inampasa yule anayetafiti katika kuboresha baina ya watu, na kazi, na matendo kwamba alifahamu jambo hili muhimu. Na kadhalika, ikiwa alizungumza kuhusu kutaja sifa mbaya za watu na makala, ataje kile ambacho vinajumuika ndani yake wakati wa kuboresha baadhi yake kuliko nyingine, ili isije ikafikiriwa vibaya kuwa yule ambaye hakuboreshwa amepata ukamilifu. Kama ikisemwa: Wakristo ni bora kuliko Majusi. Basi na aseme pamoja na hilo: Na kila mmoja wao ni kafiri. Na kuua ni kubaya zaidi kuliko zinaa, na kila moja yake ni dhambi kubwa ambayo Mwenyezi Mungu ameiharamisha na Mtume wake, akaikemea. Na alipowaahidi wanopigana Jihadi kufutiwa dhambi, na rehema vitokanavyo na majina yake mawili matukufu, ‘Mwingi wa kufuta dhambi’ na ‘Mwenye kurehemu’, akaimalizia Aya hii kwa kusema; “Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi mno, na Mwenye kurehemu sana.”

97. Hakika, wale ambao Malaika wanawafisha hali ya kuwa wamezidhulumu nafsi zao, watawaambia: Mlikuwa katika nini? Watasema: Tulikuwa tumefanywa kuwa wanyoge katika ardhi. Watawaambia: Kwani ardhi ya Mwenyezi Mungu haikuwa na wasaa, mkahamie humo? Basi hao makazi yao ni Jahannam, nayo ni marejeo mabaya kabisa. 98. Isipokuwa wale waliodhoofishwa miongoni mwa wanaume na wanawake na watoto wasioweza hila wala hawawezi kufuata sawasawa njia ya kuhama. 99. Basi hao, huenda Mwenyezi Mungu akawasamehe. Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Mwingi wa kufuta dhambi.

# {97} Hii ni ahadi ya adhabu iliyo kubwa kwa mwenye kuacha kuhama ingawa ana uwezo wa kufanya hivyo mpaka akafa. Kwa maana, Malaika wanaoichukua roho yake wanamkaripia kwa karipio hili kubwa, na wanawaambia, “Mlikuwa katika?” Yani mlikuwa katika hali gani? Na ni kwa kitu gani mlikuwa toafuti na makafiri? Bali nyinyi mlizidisha idadi yao, na labda mliwaunga mkono dhidi ya Waumini, na mkakosa heri nyingi, na Jihadi pamoja na Mtume wake, kuwa pamoja na Waislamu, na kuwasaidia dhidi ya maadui zao. “Watasema: Tulikuwa tumefanywa kuwa wanyoge katika ardhi.” Yani tulikuwa dhaifu, wenye kukandamizwa, wenye kudhulumiwa, hatuna uwezo wa kuhama. Lakini wao si wakweli katika hilo. Kwa sababu Mwenyezi Mungu aliwakemea na akawaahidi adhabu. Na Mwenyezi Mungu haitwiki nafsi isipokuwa uwezo wake. Na aliwaondoa katika hilo wale waliofanywa kuwa wanyonge kikweli, na kwa sababu hiyo, Malaika wakawaambia, “Kwani ardhi ya Mwenyezi Mungu haikuwa na wasaa, mkahamie humo?” Na hili ni swali la kuwafanya wakiri. Yani kila mtu anakubali kwamba dunia ya Mwenyezi Mungu ni pana. Basi popote anapokuwa mja katika mahali ambapo hawezi kudhihirisha dini yake huko, ana nafasi ya kutosha katika ardhi ambapo anaweza kumwabudu Mwenyezi Mungu. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, “Enyi waja wangu mlioamini! Kwa hakika ardhi yangu ni pana. Basi niabuduni Mimi peke yangu.” Mwenyezi Mungu alisema kuhusu hawa ambao hawana udhuru, “Basi hao makazi yao ni Jahannam, nayo ni marejeo mabaya kabisa.” Na hii ni kama ilivyotajwa hapo awali katika kuelezea sababu inayosababisha hilo. Inaweza kusababisha matakwa yake pamoja kuwepo kwa masharti yake na kutokuwepo kwa vizuizi vyake, na kinaweza kizuizi kingine kuzuia kufanya hivyo. Katika Aya hii kuna ushahidi ya kwamba kuhama ni miongoni mwa wajibu mkubwa, na kuuacha ni miongoni mwa mambo yaliyoharamishwa, bali ni katika madhambi makubwa zaidi. Na katika Aya hii kuna ushahidi kwamba kila mwenye kufa, basi amekwisha kamilisha na akatimiza yale aliyoandikiwa katika riziki, na muda wa uhai wake, na matendo, na hilo limechukuliwa kutoka kwenye neno “at-tawaffi;” kwa maana hilo linaliashiria hilo. Kwa sababu, ikiwa kingekuwa kimesalia chochote katika hayo, basi hangekuwa amekamilishiwa. Na ndani yake kuna kuwaamini Malaika na kuwasifu. Kwa sababu, Mwenyezi Mungu aliyasema maneno hayo kwa niaba yao kwa njia ya kuyakubali na kupendekeza walichofanya, na kuona kuwa kinafaa.

# {98 - 99} Kisha akawatoa nje wale waliodhoofishwa kwa uhalisia, wale ambao hawana uwezo wa kuhama kwa njia yoyote ile “wala hawawezi kufuata sawasawa njia ya kuhama.” Basi hawa, Mwenyezi Mungu alisema juu yao, “Basi hao, huenda Mwenyezi Mungu akawasamehe. Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Mwingi wa kufuta dhambi.” Na “huenda” na mfano wake ni wajibu kutokea kwake kutoka kwa Mwenyezi Mungu Mtukufu kwa mujibu wa ukarimu wake na wema wake. Na katika kutaraji thawabu kwa mwenye kufanya baadhi ya matendo, kuna faida, nayo ni kwamba huenda asiyatimize haki ya kuyatimiza, na asiyafanye kwa namna inavyopasa, ambayo inafaa. Bali anaweza kuwa hakuyafanya vyema, kwa hivyo hastahiki thawabu hizo, na Mwenyezi Mungu ndiye anayejua zaidi. Na katika Aya hii tukufu kuna ushahidi kwamba asiyeweza kufanya analoamrishwa miongoni mwa yale ya wajibu na mengineyo, basi yeye amekubaliwa udhuru wake, kama Mwenyezi Mungu Mtukufu alivyosema kuhusu wale wasioweza jihadi, “Hakuna lawama juu ya kipofu, wala kiguru hana lawama juu yake, wala mgonjwa hana lawama juu yake.” Na akasema kuhusu ujumla wa maamrisho, “Basi mcheni Mwenyezi Mungu muwezavyo.” Na Mtume – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – alisema, “Ninapowamrisha kufanya jambo, basi fanyeni kwalo muwezavyo.” Lakini mtu hapewi udhuru isipokuwa akijitahidi, lakini ikamfungikia milango ya hila, kwa sababu alisema, “wasioweza hila.” Na Aya hii ina tahadharisho kwamba mwelekezi katika Hijja na Umra - na mambo mfano wa mawili hayo yanayohitaji kusafiri - ni katika masharti ya kuwa na uwezo.

100. Na mwenye kuhama katika Njia ya Mwenyezi Mungu, atapata pengi duniani pa kukimbilia, na atapata wasaa. Na mwenye kutoka katika nyumba yake akihamia kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake, kisha yakamfika mauti, basi hakika umekwisha wajibika ujira kwa Mwenyezi Mungu. Na Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.

# {100} Haya ni katika kueleza kuhimiza na kutia moyo juu ya kuhama na kueleza yale yaliyo ndani yake ya masilahi. Basi Mkweli aliahidi katika ahadi yake kwamba, mwenye kuhama katika njia yake kwa kutafuta radhi zake kwamba atapata pengi pa kukimbilia katika ardhi na wasaa. Basi ‘mahali pengi pa kukimbilia’ linajumuisha masilahi ya kidini, na ‘wasaa’ linajumuisha masilahi ya kidunia. Na hili ni kwa sababu wengi katika watu hufikiri kwamba katika kuhama kuna kutengana baada ya kuwa pamoja, na umaskini baada ya kuwa na mali, na unyonge baada ya kuwa na utukufu, na ugumu baada ya kuwa na wepesi, lakini hilo sivyo hivyo. Kwa maana, Muumini maadamu yuko katika washirikina, basi Dini yake ina upungufu mkubwa; si katika ibada zinazomhusu yeye tu, kama vile swala na mfano wake, wala katika ibada zinazovuka mipaka, kama vile jihadi kwa kauli na vitendo na yanayofuatana na hayo. Kwa sababu hawezi kufanya hivyo, na anakaribia kufitiniwa kutoka katika dini yake, hasa akiwa amedhoofishwa. Basi akihama katika njia ya Mwenyezi Mungu, ataweza kusimamisha dini ya Mwenyezi Mungu na kupigana jihadi na maadui wa Mwenyezi Mungu na kuwashambulia. Kwa sababu Al-Muraaghama ni neno lenye kujumuisha kila kitu kinachosababisha hasira kwa maadui wa Mwenyezi Mungu kwa maneno na vitendo, na pia atapata wasaa katika riziki yake, na tayari hilo lilitokea kama alivyojulisha Yeye Mtukufu. Basi zingatia hilo kwa maswahaba, Mwenyezi Mungu awe radhi nao. Wao walipohama katika njia ya Mwenyezi Mungu na wakaacha makazi yao, na watoto wao, na mali zao kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, imani yao ikakamilika kwa hilo. Na wakapata imani timilifu, na jihadi kubwa, na nusura kwa Dini ya Mwenyezi Mungu, hata wakawa kwa sababu ya hilo maimamu wa waliokuja baada yao. Na vile vile walipata yale yanayotokana na hilo kama vile ushindi, na ngawira na wakawa kwayo matajiri zaidi ya watu wote. Na vivyo hivyo, kila mwenye kufanya yale waliyoyafanya, basi atapata yale waliyoyapata mpaka Siku ya Qiyama. Kisha akasema, “Na mwenye kutoka katika nyumba yake akihamia kwa Mwenyezi Mungu na Mtume wake.” Yani akimkusudia Mola wake Mlezi, na radhi zake, na mapenzi yake kwa Mtume wake, na kuinusuru Dini ya Mwenyezi Mungu, na si kwa makusudio mengine. “Kisha yakamfika mauti” kwa kuuawa au kinginecho, “basi hakika umekwisha wajibika ujira kwa Mwenyezi Mungu.” Yani ameshapata ujira wa mhamiaji aliyefikia lengo lake kwa dhamana ya Mwenyezi Mungu Mtukufu. Na hilo ni kwa sababu alikusudia na akaazimia, na akaanzisha na kulitenda hilo. Na katika rehema ya Mwenyezi Mungu juu yake na wengine mfano wake ni kwamba aliwapa ujira wao kamili, hata kama hawakumaliza matendo, na akawafutia yale waliyoyafanya ya mapungufu katika kuhama na mengineyo. Na ndiyo maana akahitimisha Aya hii kwa majina haya mawili matukufu. Akasema, “Na Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.” Anawafutia Waumini yale makosa waliyoyafanya, hasa wale waliotubia na wakarejea kwa Mola wao Mlezi. Ni Mwenye kurehemu viumbe vyote kwa rehema ya kuwaumba, na kuwaweka salama, na kuwaruzuku mali, na watoto, na nguvu na mengineyo. Ni Mwenye kuwarehemu Waumini, ambapo aliwawezesha kuamini, na akawafunza katika elimu ambayo kwayo wanapata yakini, na akawarahisishia njia za furaha na kufaulu, na ambayo kwayo wanapata faida kubwa zaidi, na wataona katika rehema yake na ukarimu wake yale ambayo jicho halijawahi kuona, wala sikio halijawahi kusikia, wala halijawahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote. Kwa hivyo, tunamuomba Mwenyezi Mungu kwamba asitunyime heri yake kwa uovu kile tulicho nacho.

101. Na mnaposafiri katika nchi, basi hakuna ubaya juu yenu mkifupisha katika Swala, iwapo mnachelea kwamba wale waliokufuru watawajaribu. Hakika, makafiri ni maadui zenu walio wazi wazi. 102. Na unapokuwa miongoni mwao, na ukawasimamishia Swala, basi kundi moja miongoni mwao lisimame pamoja nawe, na wachukue silaha zao. Na watakapomaliza kusujudu, basi na wawe nyuma yenu, na lije kundi lingine ambalo halijaswali, na waswali pamoja nawe, nao wachukue hadhari yao na silaha zao. Walipenda wale waliokufuru lau mghafilike na silaha zenu na mizigo yenu ili wawavamie mvamio wa mara moja. Wala hakuna ubaya juu yenu ikiwa mnaona udhia kwa sababu ya mvua au mkawa wagonjwa, mkaziweka silaha zenu. Na chukueni hadhari yenu. Hakika, Mwenyezi Mungu amewaandalia makafiri adhabu ya kudunisha.

# {101} Aya mbili hizi ndizo msingi wa ruhusa ya kufupisha swala na swala ya khofu. Anasema Mwenyezi Mungu Mtukufu, “Na mnaposafiri katika nchi” yani mnapokuwa katika safari. Na maana ya dhahiri ya Aya ni kwamba inahitaji kuchukua ruhusa hiyo katika safari yoyote ile, hata ikiwa ni safari ya maasia, kama lilivyo dhehebu la Abu Hanifa, Mwenyezi Mungu amrehemu. Na alihalifiwa na walio wengi, yani wale maimamu watatu na wengineo. Hawakuruhusu kuchukua ruhusa hii katika safari ya maasia, wakiifanya Aya hii kuwa mahususi kwa kutumia maana na ufaafu. Kwani, ruhusa ni urahisishaji kutoka kwa Mwenyezi Mungu kwa waja wake wanaposafiri, kwamba wafupishe swala na wasifunge saumu. Naye muasi katika safari yake hali yake haifailii kumfanyia wepesi. Na kauli yake, “basi hakuna ubaya juu yenu mkifupisha Swala.” Yani hakuna ubaya wala dhambi juu yenu katika hilo, na wala hili halipingani na ukweli kwamba kufupisha ndiyo bora zaidi. Kwa sababu, katika kukanusha ubaya kuna kunaondoa baadhi ya fikira potofu iliyomo katika nyingi ya nafsi, na hata halipingani na wajibu wake, kama lilivyotangulia hilo katika Surat Al-Baqara katika kauli yake. “Hakika Swafa na Marwa ni katika alama za Mwenyezi Mungu...” mpaka mwisho wa Aya. Na kuondolewa fikira potofu katika hili ni dhahiri; kwa sababu swala imeshathibiti kwa Waislamu kuwa ni wajibu kwa namna hii kamili. Na wala hili haliwezi kuondolewa katika nafsi za wengi wao isipokuwa kwa kutaja yale yanayopingana nalo. Na ubora wa kufupisha swala juu ya kuikamilisha unaashiriwa na mambo mawili. Moja yake ni kushikamana kwake Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – na kufupisha katika safari zake zote. Ya pili ni kwamba hili suala ni katika mlango wa kupanua, na kupeana ruhusa, na rehema kwa waja. Na Mwenyezi Mungu Mtukufu anapenda kwamba zifanywe ruhusa zake kama vile anavyochukia kwamba yafanywe maasia yake. Na kauli yake, “mkifupisha katika Swala” na wala hakusema, ‘mkifupisha Swala’ kwa sababu kuna faida mbili. Ya kwanza ni kwamba kama angesema, ‘mkifupisha Swala’ basi kufupisha huko hakungezuiliwa na mipaka yoyote. Na huenda ingefikiriwa kwamba kama akifupisha sehemu kubwa ya Swala na akaifanya kuwa rakaa moja, kwamba hilo lingetosheleza. Basi kutumia kauli yake, “katika swala” ili iashirie kwamba kufupisha huko kuna mipaka na kumepimwa, na hilo linarudishwa kwa yale aliyowekewa kutokana na matendo ya Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – na maswahaba zake. Ya pili ni kwamba ‘katika’ inaonyesha kuwa ni baadhi tu, ili ifahamike kwa hilo kuwa kufupisha ni katika baadhi ya Swala za faradhi, na siyo zote. Kwani, Alfajiri na Maghrib hazifupishwi, bali swala zinazofupishwa ni Swala za rakaa nne kutoka rakaa nne hadi mbili. Na inapothibiti kwamba kufupisha katika safari ni ruhusa, basi jua kuwa wafasiri wamehitalifiana kuhusiana na kizuizi hiki, ambacho ni kauli yake, “iwapo mnachelea kwamba wale waliokufuru watawajaribu.” Ambayo maana yake ya dhahiri inaashiria kuwa kufupisha hakuruhusiwi isipokuwa kwa kuwepo kwa mambo mawili haya yote; safari pamoja na hofu. Na jumla ya hitilafu yao inarudi kwa je, kinachomaanishwa na kauli yake, “mkifupisha” ni kufupisha idadi tu au kufupisha idadi na namna? Kwa hivyo, tatizo linakuwa tu katika maana ya kwanza tu. Na hili lilimkanganya Amirul-Muuminina Omar bin al-Khattab, Mwenyezi Mungu amwiye radhi, mpaka akamuuliza Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – juu ya hilo. Akasema, “Ewe Mtume wa Mwenyezi Mungu! Tuna nini tunafupisha swala ilhali tumekwisha pata amani? Na Mwenyezi Mungu anasema, “iwapo mnachelea kwamba wale waliokufuru watawajaribu.” Mtume wa Mwenyezi Mungu – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – amesema, “Ni sadaka ambayo Mwenyezi Mungu ameitoa juu yenu. Basi ipokeeni sadaka yake.” Au kama alivyosema. Kwa hivyo, kinakuwa kizuizi hiki kililetwa kwa kuzingatia wingi wa hali ambayo walikuwa nayo Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – na maswahaba zake. Kwani, safari zake nyingi zilikuwa ni safari za Jihadi. Na ina faida nyingine: Nayo ni kuelezea hekima na masilahi yaliyo katika kuweka sheria ya ruhusa ya kufupisha. Akabainisha katika Aya hii ugumu mkubwa zaidi inayofikiriwa ifaayo kuwekewa ruhusa, nayo kujumuika kwa pamoja safari na hofu. Na hilo halilazimu kwamba afupishe wakati wa safari peke yake, ambayo ni mahali penye uwezekano mkubwa wa kuwa na ugumu. Na ama kwa maana ile ya pili, ambayo ni kwamba kinachomaanishwa na kufupisha [hapa] ni kufupisha idadi na namna. Kwa maana, kizuizi hiki kiko kwenye maana yake ya asili. Kwa hivyo, vinapopatikana safari na hofu, inaruhusika kufupisha idadi na kufupisha namna. Na ikipatikana safari peke yake, inaruhusika kupunguza idadi tu, au ikiwa kuna hofu peke yake, basi inaruhusika kufupisha namna peke yake.

# {102} Na ndio maana akaja na namna ya Swala ya hofu baada yake kwa kauli yake. “Na unapokuwa miongoni mwao, na ukawasimamishia Swala” Yani ukawaongoza katika kusimamisha Swala pamoja nao na kukamilisha yale yanayotakiwa ndani yake, na yanalazimika wayafanye yanayofaa wewe na wao. Kisha akaeleza hayo kwa kauli yake, “basi kundi moja miongoni mwao lisimame pamoja nawe.” Yani kundi lingine lisimame kuwaelekea adui, kama yanaashiria hilo yafuatayo. “Na watakapomaliza kusujudu” yani wale walio pamoja nawe. Yani wanapomaliza Swala yao. Na alitumia neno kusujudu badala ya Swala ili kuashiria fadhila ya kusujudu, na kwamba ni nguzo katika nguzo zake, bali hiyo ndiyo kubwa zaidi. “Basi na wawe nyuma yenu, na lije kundi lingine ambalo halijaswali.” Nao ndio wale waliosimama kwa kuwaelekea maadui, “na waswali pamoja nawe.” Na hilo linaashiria kuwa imamu anabaki akingojea kundi la pili baada ya kundi la kwanza kuondoka. Na wanapofika, anawaswalisha kile kilichobaki katika swala yake, kisha atakaa akiwangoja mpaka wamalize swala yao, kisha atatoa salamu ya kumaliza swala akiwa pamoja nao. Na ni moja ya namna za kuswali swala ya hofu. Na imethibiti kutoka kwa Nabii – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – namna nyingi, na zote zinaruhusika. Na Aya hii inaonyesha kwamba swala ya jamaa ni faradhi juu ya kila mtu kwa njia mbili: Moja yake ni kwamba Mwenyezi Mungu Mtukufu aliiamuru katika hali hii ngumu, wakati wa hofu kubwa juu ya maadui na tahadhari juu ya mashambulizi yao. Na ikiwa aliiwajibisha katika hali hii ngumu, basi kuilazimisha katika hali ya utulivu na usalama inastahiki zaidi na inafaa zaidi. Ya pili ni kwamba wale wanaoswali swala ya hofu huacha ndani yake masharti mengi na yale yanayolazimika, na wanasamehewa ndani yake vitendo vingi vyenye kubatilisha swala katika isiyokuwa Swala hii. Na hilo si isipokuwa kusisitiza ufaradhi wa swala ya jamaa. Kwa sababu, hakuna mgongano kati ya wajibu na yenye kupendekezwa. Na lau si uwajibu wa swala ya jamaa, basi hayangeachwa mambo haya ya lazima kwa ajili yake. Aya hii tukufu inaashiria kuwa ni vyema na bora zaidi kwao kuswali pamoja na imamu mmoja, hata kama hilo litahusisha kukiuka jambo ambalo halitaharibu kitu iwapo wataiswali kwa maimamu kadhaa. Na hilo ni kwa ajili ya kuunganisha neno la Waislamu, na kukubaliana kwao, na kutolitenganisha neno lao, na ili hili liwe lenye kuweka haiba zaidi katika mioyo ya maadui zao. Na Mola Mtukufu aliamrisha zichukuliwe silaha na kutahadhari katika swala ya hofu. Na hili ijapokuwa ndani yake kuna harakati na kujishughulisha nje ya baadhi ya hali za swala, lakini ndani yake kuna masilahi makubwa zaidi. Nayo ni kuchanganya kati ya Swala, na Jihadi, na kujihadhari na maadui ambao wana nia kubwa sana ya kuwaumiza Waislamu na kuwashambulia wao na mizigo yao. Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu Mtukufu akasema, “Walipenda wale waliokufuru lau mghafilike na silaha zenu na mizigo yenu ili wawavamie mvamio wa mara moja.” Kisha Mwenyezi Mungu akamkubalia mwenye udhuru kama vile maradhi au mvua kwamba aweke silaha yake, lakini awe mwenye kuchukua tahadhari. Akasema, “Wala hakuna ubaya juu yenu ikiwa mnaona udhia kwa sababu ya mvua au mkawa wagonjwa, mkaziweka silaha zenu. Na chukueni hadhari yenu. Hakika, Mwenyezi Mungu amewaandalia makafiri adhabu ya kudunisha.” Na katika adhabu ya kudunisha ni kile ambacho Mwenyezi Mungu aliliamrisha kundi lake la Waumini na wale wanaoinusuru dini yake, wanaomfanyia Yeye tu dini kwamba wawaue, na kupigana nao popote watakapowakuta, na kuwakamata, na wawazingire, na wavizie katika kila njia, na watahadhari nao katika kila hali, na wala wasinghafilike nao kwa kuogopa makafiri wasije wakayapata baadhi ya wanayoyataka kutoka kwao. Basi ni za Mwenyezi Mungu himidi njema zote kubwa, na sifa kwa yale aliyowaneemesha kwayo Waumini na akawaunga mkono kwa msaada wake, na mafundisho yake, ambayo ikiwa watayafuata kwa namna ya ukamilifu, basi bendera yao haitaweza kushindwa kamwe. Na hakuna adui yeyote anayeweza kuwa juu yao wakati wowote ule. Na kauli yake, "Na watakapomaliza kusujudu, basi na wawe nyuma yenu" inaashiria kuwa kundi hili linapaswa kukamilisha swala yake yote kabla ya kwenda kwenye sehemu ya walinzi. Na kwamba Mtume – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – anabaki akingojea kundi lile lingine kabla ya kutoa salamu. Kwa sababu kwanza alitaja kuwa kundi moja lisimame pamoja naye. Kwa hivyo akajulisha kuhusu kuandamana kwao pamoja naye. Kisha akafungamanisha kitendo hicho tena na wao tu, na si Mtume. Kwa hivyo hilo likaashiria yale tuliyoyataja. Na katika kauli Yake, “na lije kundi lingine ambalo halijaswali, na waswali pamoja nawe," kuna ushahidi kuwa kundi la kwanza limeshaswali. Na kwamba swala yote ya kundi la pili inakuwa pamoja na imamu kiuhakika katika rakaa yao ya kwanza, na kihukumu katika rakaa yao ya mwisho. Kwa hivyo hilo likalazimu imamu awangojee mpaka wamalize swala yao, kisha atoe salamu akiwa pamoja nao. Na hili linaonekana wazi kwa mwenye kutafakari.

103. Na mkishamaliza Swala, basi mkumbukeni Mwenyezi Mungu hali ya kuwa mmesimama, na mkikaa, na kwa mbavu zenu. Na mtakapotulia, basi simamisheni Swala. Kwani, hakika Swala juu ya Waumini ni andiko lililowekewa nyakati maalum.

# {103} Yani mtakapoimaliza Swala yenu, Sala ya hofu na nyinginezo, basi mkumbukeni Mwenyezi Mungu katika hali zenu zote, na namna zenu. Lakini hilo ilifanywa kuwa mahususi kwa swala ya hofu kwa faida mbalimbali: Miongoni mwake ni kwamba kutengenea kwa moyo, na kufaulu kwake, na furaha yake huja kwa kumrudia Mwenyezi Mungu Mtukufu kwa upendo na kuujaza moyo na ukumbusho wake na kumsifu. Na kubwa zaidi lenye kufanikisha lengo hili ni swala, ambayo uhakika wake ni kwamba ni kiunganisho kati ya mja na Mola wake Mlezi. Na miongoni mwake ni kwamba ndani yake kuna hakika za imani na maarifa ya yakini yaliyolazimu kwamba Mwenyezi Mungu aiwajibishe kwa waja wake kila mchana na usiku. Na inavyojulikana ni kuwa makusudio haya yenye kusifiwa hayafikiwi katika sala ya hofu kwa sababu ya kushughulika kwa moyo na mwili, na hofu. Kwa hivyo akaamrisha yalipwe hayo kwa ukumbuko baada yake. Na miongoni mwake ni kwamba hofu husababisha moyo kuwa na wasiwasi na woga, jambo ambalo lina uwezekano mkubwa kumfanya uwe na udhaifu. Na moyo unapokuwa dhaifu, mwili unakuwa dhaifu juu ya kumpinga adui. Na kumkumbuka Mwenyezi Mungu na kufanya hilo kwa wingi ni katika makubwa zaidi miongoni mwa yale yanayouimarisha moyo. Na miongoni mwake ni kwamba kumkumbuka Mwenyezi Mungu pamoja na subira na uthabiti ni sababu ya kufaulu, na ushindi dhidi ya maadui. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu Mtukufu, “Enyi mlioamini! Mnapokutana na kundi (la kijeshi), basi kueni imara, na mkumbukeni Mwenyezi Mungu sana ili mfanikiwe.” Kwa hivyo akaamrisha kulifanya hilo kwa wingi katika hali hii, pamoja na hukumu nyinginezo. Na kauli yake, “Na mtakapotulia, basi simamisheni Swala.” Yani mnapokuwa mmesalimika kutokana na hofu, na nyoyo zenu na miili yenu vikatulia, basi isimamisheni swala yenu kwa namna kamilifu kabisa, kwa nje na ndani, kwa nguzo zake, na masharti yake, unyenyekevu wake, na yote yenye kuikamilisha. “Kwani hakika Swala juu ya Waumini ni andiko lililowekewa nyakati maalum.” Yani imefaradhishwa katika wakati wake. Na hilo linaashiria ufaradhi wake, na kwamba ina wakati ambao haifai isipokua katika huo tu. Nazo ni hizi nyakati ambazo Waislamu walikwisha zijua, wadogo wao na wazee wao, wasomi wao na wajinga wao. Nao walichukua hilo kutoka kwa Nabii wao Muhammad - rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – aliposema, “Swalini kama mlivyoniona nikiswali.” Na iliashiria kauli yake, "Juu ya Waumini" kwamba sala ni mizani ya imani, na kulingana na imani ya mja, inakuwa sala yake, inatimia na inakamilika. Na hilo linaashiria kuwa makafiri - hata wakishikamana na hukumu za Waislamu, kama vile watu wa Dhimma – hawazungumzishwi kuhusu matawi ya dini, kama vile swala, na wala hawaamrishwi kuyafanya. Bali hata hayawi sahihi kutoka kwao maadamu wanaendelea na ukafiri wao, licha ya kwamba wataadhibiwa juu yake, na juu ya hukumu zote katika Akhera.

104. Wala msilegee katika kuwafukuzia kaumu hawa (ya maadui). Ikiwa mnaumia, basi nao pia wanaumia kama mnavyoumia. Nanyi mnataraji kwa Mwenyezi Mungu yale wasiyoyataraji. Na hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.

# {104} Yani msidhoofike, wala msiwe wavivu katika kuwafukuzia maadui wenu miongoni mwa makafiri. Yani katika kupigana nao jihadi na kufanya ulinzi katika hayo. Kwa maana, udhaifu wa moyo husababisha udhaifu wa mwili, na hilo linafanya kuwa dhaifu katika kupambana na maadui. Lakini kuweni na nguvu na wakakamavu katika kuwapiga vita. Kisha akataja yale yanayotia nguvu nyoyo za waumini, na akataja mambo mawili: La kwanza ni kwamba yale yanayowapata miongoni mwa maumivu, na uchovu, na majeraha, na mfano wake, hayo pia yanawapata maadui zenu, kwa hivyo sio katika uungwana wa kibinadamu au uungwana wa Kiislamu kwamba muwe wadhaifu zaidi kuliko wao, na hali nyinyi na wao mko sawa katika yale yanayosababisha hayo. Kwa sababu, desturi iliyoenea ni kwamba hadhoofiki isipokuwa yule ambaye mateso yanampata kwa kufuatana, na maadui wake wakamshinda kwa daima, na siyo yule ambaye anashinda na anashindwa mara nyingine. Jambo la pili ni kwamba nyinyi mnataraji kwa Mwenyezi Mungu yale ambayo wao hawataraji. Mnataraji kufuzu kupata thawabu zake, na kuokoka kutokana na adhabu yake. Bali wale walio maalum miongoni mwa Waumini wana malengo ya juu zaidi, na matarajio makubwa zaidi kama vile kunusuriwa kwa Dini ya Mwenyezi Mungu, na kuisimamisha sheria yake, na kupanuka kwa duara ya Uislamu, na kuwaongoa waliopotea, na kuwazuia maadui wa Dini. Basi mambo haya yanamlazimu Muumini mkweli kuongeza nguvu, na kuongezeka ukakamavu wake, na ushujaa kamili. Kwa sababu, mwenye kupigana na akasubiri ili kupata utukufu wake wa duniani, akiupata, si kama mwenye kupigana kupata furaha ya kidunia na ya kiakhera na kufuzu kupata radhi za Mwenyezi Mungu na Pepo yake. Basi, ametakasika Yule ambaye ametofautisha kati ya waja wake na akatengenisha kati yao kwa elimu yake na hekima yake, na ndio maana akasema. “Na hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.” Yani Mwenye elimu kamili, na hekima kamili.

105. Hakika Sisi tumekuteremshia Kitabu hiki kwa haki ili uhukumu baina ya watu kwa kile alichokuonyesha Mwenyezi Mungu. Wala usiwe mtetezi wa mahaini. 106. Na muombe Mwenyezi Mungu kufutiwa dhambi. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu. 107. Wala usimbishanie wale wanaozihini nafsi zao. Hakika, Mwenyezi Mungu hampendi yule ambaye ni haini mkubwa, mwenye dhambi nyingi. 108. Wanawaficha watu, wala hawamfichi Mwenyezi Mungu, naye yu pamoja nao pale wanapopanga njama usiku kwa maneno asiyoyapenda. Na Mwenyezi Mungu ameyazunguka vyema wanayoyatenda. 109. Hivi ni nyinyi hawa mmewabishania katika uhai huu wa duniani. Basi ni nani atakayewabishania dhidi ya Mwenyezi Mungu Siku ya Kiyama? Au ni nani atakuwa wakili wao wa kumtegemea? 110. Na anayetenda uovu au akaidhulumu nafsi yake, kisha akaomba kufutiwa dhambi kwa Mwenyezi Mungu, atamkuta Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu. 111. Na mwenye kuchuma dhambi, basi ameichumia nafsi yake mwenyewe. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima. 112. Na mwenye kuchuma kosa au dhambi kisha akamsingizia asiye na kosa, basi amejitwika kashfa na dhambi iliyo wazi. 113. Na lau kuwa si fadhila ya Mwenyezi Mungu juu yako na rehema yake, kundi moja kati yao lingedhamiria kukupoteza. Na hawapotezi isipokuwa nafsi zao, wala hawawezi kukudhuru kwa lolote. Na Mwenyezi Mungu amekuteremshia Kitabu na hekima, na akakufundisha yale uliyokuwa huyajui. Na fadhila za Mwenyezi Mungu zilizo juu yako ni kubwa.

# {105} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba aliteremsha juu ya mja wake na Mtume wake Kitabu hiki kwa haki. Yani kilihifadhiwa katika kuteremshwa kwake kutokana na mashetani kukiingiza baadhi batili yao. Bali kiliteremka kwa haki na pia kinajumuisha haki. Basi habari zake ni za kweli na maamrisho yake na makatazo yake ni ya uadilifu. “Na yametimia maneno ya Mola Mlezi wako kwa ukweli na uadilifu.” Na akajulisha kuwa alikiteremsha ili kihukumu baina ya watu. Na katika Aya nyingine, “Nasi tumekuteremshia wewe ukumbusho huu ili uwabainishie watu yale yaliyoteremshwa kwao.” Na inawezekana kwamba Aya hii inahusu kuhukumu baina ya watu katika mambo yenye ugomvi na kuhitalifiana, na ile nyingine inahusu kuibainisha dini yote, asili yake na matawi yake. Na inawezekana kwamba aya zote mbili zina maana moja, kwa hivyo inakuwa kuhukumu baina ya watu hapa kunajumuisha kuhukumu baina yao kuhusiana na damu, na heshima, na mali, na haki nyinginezo, na katika imani, na katika masuala yote ya hukumu mbalimbali. Na kauli yake, “kwa kile alichokuonyesha Mwenyezi Mungu.” Yani si kwa matamanio yako, bali kwa yale aliyokufundisha Mwenyezi Mungu na akakufunulia wahyi, kama katika kauli yake Yeye Mtukufu, “Wala hatamki kwa matamanio. Hayo siyo isipokuwa ufunuo uliofunuliwa.” Na katika hili kuna ushahidi wa kuhifadhiwa kwake yeye – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – katika yale anayofikisha kutoka kwa Mwenyezi Mungu miongoni mwa hukumu zote na mambo mengineyo. Na kwamba ni sharti kwa hakimu kuwa na elimu na uadilifu, kwa kauli yake, “kwa kile alichokuonyesha Mwenyezi Mungu” wala hakusema, ‘Kwa kile unachoona.’ Pia alifungamanisha kuhukumu baina ya watu na kuwa na elimu ya Kitabu. Na Mwenyezi Mungu alipoamrisha kuhukumu baina ya watu kunakojumuisha uadilifu na haki, akamkataza ukandamizaji na dhuluma ambayo ni kinyume cha uadilifu. Akasema, “Wala usiwe mtetezi wa mahaini” Yani usimbishanie niaba yule ambaye unajua hiyana yake, kama vile mwenye kudai kitu asichokuwa chake, au mwenye kukanusha haki iliyo juu yake, awe anajua hilo au anaishuku tu. Basi katika hili kuna ushahidi juu ya kuharamishwa kubishana katika batili, na kumwakilisha mwenye batili katika kubishana kwa kidini na haki za kidunia. Na maana ya Aya isiyokuwa ya moja kwa moja inaashiria kuruhusiwa kuingia katika uwakilishi katika mabishano kwa yule ambaye hajulikani kuwa na dhuluma yoyote.

# {106} “Na muombe Mwenyezi Mungu kufutiwa dhambi” kutokana na yaliyotoka kwako ikiwa yatatokea. “Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.” Yani anafuta dhambi kubwa kwa mwenye kumuomba kufutiwa dhambi, na akatubia kwake, na akarejea kwake, anamuwezesha kutenda matendo mema baada ya hayo, ambayo yatampelekea kupata thawabu na kuondolewa adhabu yake.

# {107} "Wala usiwatetee wale wanaozihini nafsi zao. Hakika, Mwenyezi Mungu hampendi yule ambaye ni haini mkubwa, mwenye dhambi nyingi.” Hiyana inamaanisha kufanya kosa, na dhulma na dhambi. Na hili linajumuisha kukataza kumbishania yule aliyefanya dhambi na ikamwelekea adhabu kama vile Hadd (adhabu maalumu ya kisheria), au Ta'azir (adhabu ambayo haijakadiriwa kisheria). Basi huyu habishaniwi ili kukana yale aliyofanya ya uhaini au kukanusha yale yanayotokana na hilo ya adhabu ya kisheria. “Hakika, Mwenyezi Mungu hampendi yule ambaye ni haini mkubwa, mwenye dhambi nyingi.” Yani mwingi wa hiana na dhambi. Na ikiwa upendo haupo, basi kinyume chake kinathibiti, ambacho ni chuki. Na hili ni kama sababu ya katazo lililotangulia.

# {108} Kisha ikatajwa juu ya hao wahaini kwamba “Wanawaficha watu, wala hawamfichi Mwenyezi Mungu, naye yu pamoja nao pale wanapopanga njama usiku kwa maneno asiyoyapenda.” Na hili ni katika udhaifu wa imani na upungufu wa yakini, kwamba iwe hofu juu ya viumbe kwao ni kubwa zaidi kuliko hofu ya Mwenyezi Mungu. Kwa hivyo wanafanya uangalifu kwa njia zinazoruhusiwa na zilizokatazwa ili wasifedheheke mbele ya watu. Nao pamoja na hilo wamemdhihirishia Mwenyezi Mungu mambo makubwa, na hawakujali kuwaangalia kwake na kujua kwake juu yake, naye yuko pamoja nao kwa elimu katika hali zao zote. Hasa katika hali ya kupanga njama usiku yale ambayo hayampendezi katika miongoni mwa kauli kama ile ya kumwachilia mwenye kosa, na kumtuhumu asiyekuwa na kosa, na kumfanyia juhudi Mtume – rehema na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yake – ili afanye yale waliyopangia njama usiku. Basi hakika, walikusanya kati ya makosa kadhaa, na hawakumchunga Mola Mlezi wa ardhi na mbingu, anayeona siri zao na dhamiri zao. Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu aliwaahidi adhabu kwa kauli yake, “Na Mwenyezi Mungu ameyazunguka vyema wanayoyatenda,” yani alikwisha yazunguka hayo kwa elimu. Na pamoja na haya, hakuwaharakishia adhabu, bali aliwasubiria, na akawawekea toba, na akawaonya dhidi ya kuendelea juu ya dhambi zao zenye kusababisha adhabu kali.

# {109} “Hivi ni nyinyi hawa mnaowatetea hawa katika uhai huu wa duniani. Basi ni nani atakayewatetea kwa Mwenyezi Mungu Siku ya Kiyama? Au ni nani atakuwa wakili wao wa kumtegemea?” Yani chukulieni kuwa mliwabishania katika maisha haya ya dunia, kubishana kwenu huko kukawaondolea baadhi ya yale wanayoyaogopa ya aibu na fedheha mbele ya viumbe, lakini ni nini kitawasaidia na kuwanufaisha? Na ni nani atakayewabishania dhidi ya Mwenyezi Mungu Siku ya Qiyama hoja itakapowaelekea, na zikashuhudia dhidi yao ndimi zao, na mikono yao, miguu yao kwa yale waliyokuwa wakiyafanya? Siku hiyo, Mwenyezi Mungu atawapa kikamilifu malipo yao ya haki, na watajua kwamba hakika Mwenyezi Mungu ndiye haki iliyo wazi. Basi ni nani atakayewabishania dhidi ya yule Mwenye kujua siri, na yaliyofichika zaidi, ambaye atawawekea dhidi yao mashahidi ambao haiwezekani kuwakanusha? Na katika Aya hii kuna mwongozo wa kulinganisha baina ya masilahi ya kidunia yanayofikiriwa yanayotokana na kuacha maamrisho ya Mwenyezi Mungu, au kufanya makatazo yake na yale yanayopotea miongoni mwa thawabu ya Akhera au yanayotokea miongoni mwa adhabu zake. Basi aseme yule ambaye nafsi yake imemwamrisha kuachana na amri ya Mwenyezi Mungu: Wewe huyu hapa umeiacha amri yake kwa uvivu na kupuuza. Basi ni manufaa gani ambayo umefaidika kwa hilo? Na ni nini ulichokosa katika thawabu za Akhera? Na ni nini kilichotokana na kuachwa huku cha upotovu, na kunyimwa, na kuambulia patupu, na hasara? Na vile vile nafsi yake ikimwita kwenye yale anayoyataka miongoni mwa matamanio ya haramu, aiambie: Chukulia kwamba ulifanya yale unayotamani. Kwani, starehe yake inaisha, kisha inafuatwa na wasiwasi, na huzuni, na majuto, kukosa thawabu, na kupata adhabu, ambayo baadhi yake inamtosha mwenye akili kujiepusha nayo. Na hili ni miongoni mwa mambo makubwa zaidi yanayomnufaisha mja kuyazingatia, nalo ni sifa maalum ya akili ya kihakika. Tofauti na mwenye kudai kwamba ana akili ilhali hayuko hivyo. Basi yeye kwa ujinga wake na udhalimu wake, anapendelea starehe ya sasa na raha ya sasa, hata kama matokeo yake ni ya namna gani. Na Mwenyezi Mungu ndiye mwenye kuombwa msaada.

# {110} Kisha Yeye Mtukufu akasema, “Na anayetenda uovu au akaidhulumu nafsi yake, kisha akaomba kufutiwa dhambi kwa Mwenyezi Mungu, atamkuta Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.” Yani mwenye kuyafanya maasia na akaingia katika dhambi, kisha akatafuta kufutiwa dhambi kufutiwa kukamilifu kutoka kwa Mwenyezi Mungu, ambako kunalazimu kukiri dhambi, na kuijutia, na kuiacha, na kuazimia kwamba hatarudia; basi huyu ameshaahidi Yule ambaye havunji ahadi yake kufuta dhambi, na rehema. Kwa hivyo atamfutia dhambi alizofanya, na kumwondolea mapungufu na kasoro zilizotokana na hayo, na kumrudishia matendo mema aliyoyafanya kabla, na kumwezesha katika yale yatakayokuja katika maisha yake ya baadaye, na hataifanya dhambi yake kuwa kizuizi cha mafanikio yake. Kwa sababu alikwisha mfutia dhambi. Na akiyafuta, anafuta yale yanayotokana nayo. Na fahamu kuwa kufanya mabaya kwa ujumla kunajumuisha maasia mengine yote, madogo na makubwa. Na huitwa mabaya kwa sababu humwiya mabaya mwenyewe kwa sababu ya adhabu yake, na kwa sababu hayo yenyewe ni mabaya, siyo mazuri. Na vile vile kujidhulumu kunapokuwa hakujafungiwa, kunajumuisha kujidhulumu kwa kufanya ushirikina au kilicho chini yake. Lakini inapounganishwa moja kati ya hizo na nyingine, kila moja inaweza kufasiriwa kwa namna inayolingana nayo. Kwa hivyo, kunafasiriwa kufanya mabaya hapa kwa dhuluma ambayo inawadhuru watu, ambayo ni dhulma katika damu zao, na mali zao, na heshima zao, na inafasiriwa dhuluma kwa nafsi kwa dhuluma na maasia ambayo kati ya Mwenyezi Mungu na mja wake. Na dhuluma kwa nafsi inaitwa dhuluma kwa sababu nafsi ya mja si miliki yake anayoweza kuiendesha atakavyo. Bali ni miliki ya Mwenyezi Mungu, ameiweka kama amana kwa mja, na akamwamrisha kuisimamisha katika njia ya uadilifu kwa kuilazimisha njia iliyonyooka katika elimu na vitendo. Basi anajitahidi kuifundisha aliyoamrishwa, na anajitahidi katika kufanya yale ambayo ni wajibu. Kwa hivyo kufanya kwake juhudi katika isiyokuwa njia hii, ni kuidhulumu nafsi yake, na hiyana, na kuitoa katika matendo ambayo kinyume chake ni ukandamizaji na dhulma.

# {111} Kisha akasema, “Na mwenye kuchuma dhambi, basi ameichumia nafsi yake mwenyewe.” Na hili linajumuisha kila lenye kumfanya kupata dhambi, liwe dogo au kubwa. Kwa hivyo, mwenye kuchuma baya, basi adhabu yake ya kidunia na ya kiakhera ni juu ya nafsi yake, na haivuki kwenda kwa mwingine. Kama Mwenyezi Mungu Mtukufu alivyosema, “Na habebi mwenye kubeba mzigo wa mwenziwe.” Lakini yakidhihiri mabaya na yasikatazwe, adhabu yake inakuwa ya jumla, na dhambi yake inakuwa yenye kujumuisha. Basi pia haitoki nje ya hukumu ya Aya hii tukufu. Kwa sababu mwenye kuacha kukataza kwa wajibu,basi atakuwa amechuma baya. Na katika hili kuna kubainisha uadilifu wa Mwenyezi Mungu na hekima yake kwamba hamuadhibu yeyote kwa dhambi ya mtu yeyote, wala hamuadhibu yeyote zaidi ya adhabu iliyotokana na dhambi yake. Na ndiyo maana akasema, “Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.” Yani ana elimu kamili na hekima kamili. Na katika elimu yake na hekima yake ni kwamba anaijua dhambi, na yale aliyoyafanya, na sababu iliyompelekea kuifanya, na adhabu inayotokana na kuifanya. Na anaijua hali ya mwenye dhambi kwamba, akifanya dhambi kwa sababu ya kushindwa na nguvu za utashi wa nafsi yake, yenye kuamrisha mabaya pamoja na kurudi kwake kwa Mola wake Mlezi katika nyakati zake nyingi, kwamba atamfutia dhambi, na atamwezesha kutubia, hata kama alifanya kwa ujasiri wake juu ya maharamisho kwa kudharau kwamba Mola wake Mlezi anamwona, na kughafilika na adhabu yake, basi huyu yuko mbali na kufutiwa dhambi, kuwezeshwa kutubia.

# {112} Kisha akasema: "Na mwenye kuchuma kosa," yani dhambi kubwa, “au dhambi” yani kilicho chini ya hilo. “Kisha akamsingizia,” yani akamtuhumu kwa dhambi yake hiyo "asiye na hatia” ya dhambi hiyo hata kama ana dhambi. “Basi amejitwika masingizio na dhambi iliyo wazi.” Yani hakika amebeba kwenye mgongo wake masingizio kwa asiyekuwa na hatia, na dhambi iliyo dhahiri, iliyo wazi. Na hili linaashiria kuwa hili ni katika madhambi makubwa na yenye kuangamiza. Kwani limechanganya maovu kadhaa: kuchuma kosa kubwa, na dhambi, kisha kumtuhumu yule ambaye hakuifanya kwamba ameifanya. Kisha uongo mbaya kwa kujiondoa na kumtuhumu asiyekuwa na hatia, kisha yale yanayotokana na hayo ya adhabu ya kidunia inayozuilika kwa yule ambaye imewajibika juu yake, na kusimamishwa juu ya yule ambaye haistahiki. Kisha yale yanayotokana na hayo pia ya watu kuzungumza kuhusu huyo asiyekuwa na hatia na mengineyo miongoni mwa maovu ambayo tunamwomba Mwenyezi Mungu atupe salama kutokana nayo na kutokana na kila maovu.

# {113} Kisha akataja neema yake kwa Mtume wake kwa kumhifadhi na kumlinda kutokana na aliyetaka kumpoteza, na akasema: “Na lau kuwa si fadhila ya Mwenyezi Mungu juu yako na rehema yake, kundi moja kati yao lingedhamiria kukupoteza.“ Hakika, Aya hizi tukufu wametaja wafasiri kwamba sababu ya kuteremshwa kwake ni kuwa watu wa nyumba fulani waliiba huko Madina. Na walipojulikana kile walichoiba, wakahofia kufedheheshwa, na wakachukua vitu vyao vya wizi na wakavitupa ndani ya nyumba ya mtu ambaye hakuwa na hatia ya hilo. Na mwizi huyo akaomba msaada kwa watu wake ili waje kwa Mtume wa Mwenyezi Mungu – rehema na amani ziwe juu yake - na wamuombe amwondolee rafiki yao hatia mbele ya watu. Wakasema: “Hakika, hakuiba, bali aliyeiba ni yule ambaye kile alichoiba kitapatikana ndani ya nyumba yake.” Naye ndiye yule ambaye hakuwa na hatia.” Kwa hivyo, Mtume wa Mwenyezi Mungu – rehema na amani ziwe juu yake – akaazimia kumtolea hatia mwenzao huyo. Kwa hivyo, Mwenyezi Mungu akateremsha aya hizi ili ziwe ukumbusho na ubainisho wa tukio hilo, na kumtahadharisha Mtume - rehema na amani zimshukie - dhidi ya kuwabishania wahaini. Kwa maana, kumbishania mwenye batili ni katika upotovu. Kwa kuwa, upotovu ni aina mbili: upotovu katika elimu, nao ni kutoijua haki, na upotovu katika vitendo, ambao ni kufanya kitu kisichokuwa kinachohitajika. Basi Mwenyezi Mungu akamhifadhi Mtume wake kutokana na aina hii ya upotofu kama vile alivyomhifadhi kutokana na upotovu katika vitendo. Na akajulisha kwamba vitimbi vyao na njama zao vinawarudia wao wenyewe, kama ilivyo hali ya kila mpanga njama, akasema: "Na hawapotezi isipokuwa nafsi zao;" wa sababu vitimbi hivyo na hila hiyo haikuwafanya kufikia lengo lao lililokusudiwa, na hawakupata isipokuwa kuambulia patupu na kunyimwa, na dhambi na hasara. Na hii ni neema kubwa juu ya Mtume wake – rehema na amani ziwe juu yake - ambayo inajumuisha neema ya matendo, nayo ni kuwezesha kufanya yaliyo ya faradhi na kumkinga dhidi ya kila jambo lililoharamishwa. Kisha akatajia neema yake ya elimu juu yake. Akasema, "Na Mwenyezi Mungu amekuteremshia Kitabu na hekima;" yani amekuteremshia Qur-ani hii tukufu na ukumbusho wenye hekima, ambao ndani yake kuna ubainisho wa kila kitu, elimu ya kwanza na ya mwisho. Na hekima ima ni Sunna ambayo baadhi ya watu wema waliotangulia walisema: Sunnah inateremshwa kwake kama inavyoteremshwa Qur-ani. Au ni kujua siri za Sheria zinazozidi kujua hukumu zake, na kuweka mambo mahali pake, na kupanga kila kitu kulingana nacho. "Na akakufundisha yale uliyokuwa huyajui." Na hili linajumuisha yote aliyoyafundisha Mwenyezi Mungu Mtukufu. Kwani yeye - Swalah na salamu zimshukie - kama vile Mwenyezi Mungu alivyomueleza kabla ya unabii wake, kwa kauli yake. "Hukuwa unajua ni nini Kitabu, wala Imani." "Na akakukuta umepotea akakuongoa?" Kisha Mwenyezi Mungu hakuacha kuendelea kumfunulia wahyi, na kumfundisha, na kumkamilisha mpaka akapanda daraja la elimu ambalo haliwezekani kwa watu wa kwanza na wa mwisho kulifikia. Kwa hivyo akawa ndiye mwenye elimu zaidi wa viumbe vyote, na mwenye kujumuisha zaidi yao wa sifa za ukamilifu, na mkamilifu wao zaidi. Na ndiyo maana akasema: "Na fadhila za Mwenyezi Mungu zilizo juu yako ni kubwa." Basi neema yake juu ya Mtume Muhammad -rehema na amani ziwe juu yake - ni kubwa zaidi kuliko neema yake juu ya viumbe vyote, na aina za fadhila ambazo Mwenyezi Mungu amemfadhilisha kwazo hawezi kuzifuatilia zote, wala kuzihesabu kwa urahisi.

114. Hakuna heri katika mengi ya wanayoshauriana kwa siri, isipokuwa kwa yule anayeamrisha kutoa sadaka, au kutenda mema, au kupatanisha baina ya watu. Na mwenye kufanya hayo kwa kutaka radhi ya Mwenyezi Mungu, basi tutampa ujira mkubwa.

# {114} Yani hakuna heri yoyote katika mengi ya wanayozungumza watu kwa siri na kuongeleshana. Na ikiwa hakuna heri ndani yake, basi ima hakuna manufaa ndani yake; kama vile maneno bure yanayoruhusiwa, au ni uovu yenye madhara matupu; kama vile maneno ya haramu kwa aina zake zote. Kisha Yeye Mtukufu akatoa katika hilo, akasema, "Isipokuwa kwa yule anayeamrisha kutoa sadaka." Kama vile mali, au elimu, au manufaa yoyote yale, bali hata ibada zinazofungamana na mtu mwenyewe huenda zikaingia humo. Kama vile kufanya tasbihi (kumtakasa Mwenyezi Mungu), na kumhimidi Mwenyezi Mungu na kadhalika. Kama alivyosema Nabii -rehema na amani zimshukie, “Hakika kwa kila tasbihi kuna sadaka, na kwa kila takbira kuna sadaka, na kwa kila tahlil kuna sadaka, na kuamrisha mema ni sadaka, na kukataza maovu ni sadaka, na kujamiana kwa mmoja wenu kuna sadaka...” hadi mwisho wa hadithi. "Au kutenda mema." Nayo ni wema, na utii, na kila kitu kinachojulikana katika sheria na akili kwamba ni kizuri. Na kuamrisha mema kunapotajwa bila ya kuunganishwa na kukataza maovu, kukataza maovu kunaingia humo. Hilo ni kwa sababu kuacha yale yaliyoharamishwa ni katika mema. Na pia haitimii kufanya mema isipokuwa kwa kuacha maovu. Na ama mawili haya yanapounganishwa, basi wema unaelezwa kwa kufanya yale yaliyoamrishwa, nayo maovu kwa kuyaacha yaliyokatazwa. "Au kupatanisha baina ya watu:" Na upatanisho haiwi isipokuwa kati ya wale wanaozozana, wenye mgogoro. Na kuzozana na kugombana na kukasirikiana husababisha uovu na mgawanyiko ambao hauwezi kuwekewa mipaka. Kwa hivyo, sheria ilihimiza juu ya upatanisho kati ya watu katika damu, na mali, na heshima, na hata katika dini. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu Mtukufu: "Na shikamaneni kwa Kamba ya Mwenyezi Mungu nyote pamoja wala msifarikiane." Na akasema Mwenyezi Mungu Mtukufu: "Na ikiwa makundi mawili katika Waumini yanapigana, basi yapatanisheni. Na likiwa moja la hao linalidhulumu lingine, basi lipigeni linalo dhulumu mpaka lirejee kwenye amri ya Mwenyezi Mungu..." hadi mwisho wa Aya, na Mtukufu kasema: "Na suluhu ni bora." Na mwenye kujitahidi katika kuwasuluhisha watu ni bora kuliko yule ambaye ni mtiifu katika sala, na saumu, na sadaka. Na mpatanishaji ni lazima Mungu atamfanyia vizuri juhudi zake na matendo yake; kama vile mwenye kufanya juhudi katika kusababisha uharibifu, Mwenyezi Mungu hamfanyii matendo yake kuwa mazuri, wala hafikii makusudio yake. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu: "Hakika Mwenyezi Mungu haitengenezi kazi ya waharibifu." Na mambo haya popote yanapofanywa; basi hayo ni mazuri; kama linavyoonyeshwa hilo kuyatoa katika hukumu ile, lakini ukamilifu wa malipo na utimilifu wake ni kulingana na nia na kumkusudia Mwenyezi Mungu peke yake. Na ndiyo maana akasema: "Na mwenye kufanya hayo kwa kutaka radhi ya Mwenyezi Mungu, basi tutampa ujira mkubwa." Kwa hivyo, mja anapaswa kukusudia uso wa Mwenyezi Mungu na amfanyie Mwenyezi Mungu peke yake matendo katika kila wakati, na katika kila kipengele miongoni mwa vipengele vya wema. Ili apate kwa hilo ujira mkubwa na ili apate kuzoea kumfanyia Yeye peke yake, ili awe miongoni mwa wenye ikhlasi. Na ili atimiziwe malipo, sawa iwe lengo lake lilitimizwa au hapana. Kwa sababu nia ilipatikana, na yakaambatana nayo yale yanayowezekana miongoni mwa matendo.

115 ) Na mwenye kumpinga Mtume baada ya kubainikiwa na uwongofu, na akafuata njia isiyokuwa ya Waumini, tutamuelekeza alikoelekea, na tutamuingiza katika Jahannam. Na hayo ni marejeo maovu zaidi. 116. Hakika Mwenyezi Mungu hasamehi kushirikishwa na kitu. Lakini Yeye husamehe yasiyo kuwa hayo kwa amtakaye. Na mwenye kumshirikisha Mwenyezi Mungu, basi kwa hakika amepotea upotovu wa mbali.

# {115} Yani, na mwenye kumhalifu Mtume - Rehema na Amani zimshukie - na akampinga katika aliyoyaleta, "baada ya kubainikiwa na uwongofu" kwa hoja za Kiqur-ani na hoja za kinabii. “Na akafuata njia isiyokuwa ya Waumini.” Na njia yao ni njia yao katika itikadi zao na vitendo vyao. “Tutamuelekeza alikoelekea, “yani tutamwacha na kile alichojichagulia na hatutamsaidia. Kwa hivyo Hatumuwezesha kufikia kheri; Kwa sababu aliiona haki, na akaijua, na akaiacha. Basi Malipo yake kutoka kwa Mwenyezi Mungu kwa uadilifu ni kwamba amwache katika upotofu wake na akiwa amechanganyika na azidi kupotea juu ya upotovu wake. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "na walipopotoka, Mwenyezi Mungu akazipotosha nyoyo zao." Na akasema Mwenyezi Mungu, "Nasi tutazigeuza nyoyo zao na macho yao, kama walivyokuwa hawakuyaamini mara ya kwanza." Maana yake isiyokuwa ya moja kwa moja inaashiria kuwa asiyepingana na Mtume, "na akafuata njia isiyokuwa ya Waumini." Kwamba makusudio yake yalikuwa ni uso wa Mwenyezi Mungu, na kumfuata Mtume Wake, na kushikamana na umma wa Waislamu, kisha akafanya madhambi au akaingiwa na yale ambayo ni miongoni mwa matakwa ya nafsi na kutawaliwa na maumbile. Basi hakika Mwenyezi Mungu hamwachii nafsi yake na Shetani wake, bali anamwokoa kwa upole wake, na anamneemesha kwa hifadhi yake, na anamkinga kutokana na maovu. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu kuhusu Yusuf, amani iwe juu yake, "Hayo hivyo ni kwa ajili tumwepushe na uovu na uchafu. Hakika yeye alikuwa katika waja wetu waliosafishwa." Yani kwa sababu ya ikhlasi yake, tulimuepushia maovu, na kadhalika kila mwenye ikhlasi. Kama hili linavyoashiriwa na ujumla wa sababu, na kauli yake, "Na tutamuingiza katika Jahannam;" yani, tutamuadhibu humo adhabu kubwa. "Na hayo ni marejeo maovu zaidi" yani, marejeo yake na maishio.

# {116} Na ahadi hii ya adhabu inayotokana na upinzani huo na kuwahalifu waumini ni daraja mbalimbali ambavyo hawezi kuzihesabu isipokuwa Mwenyezi Mungu pekee kulingana na hali ya dhambi, iwe ndogo au kubwa. Baadhi yake inamdumisha Motoni na inasababisha kutosaidiwa kabisa. Na baadhi yake ni ya chini ya hivyo. Na pengine aya ya pili ni kama maelezo ya ujumla huu, ambayo ni kwamba ushirikina hausamehewi na Mwenyezi Mungu Mtukufu. Kwa sababu ya kujumuisha kwake kumkashifu Mola Mlezi wa walimwengu wote na [katika] upweke wake. Na kusawazisha kiumbe ambaye haimilikii nafsi yake madhara wala manufaa na Yule ambaye ndiye Mmiliki wa manufaa na madhara, ambaye hakuna neema yoyote isipokuwa ni kutoka kwake anayejitosheleza kikamilifu kwa namna yoyote ile ya kuzingatia. Kwa hivyo, katika dhuluma kubwa zaidi na upotovu wa mbali zaidi ni kutomfanyia Yeye tu ibada kwa Yule ambaye jambo lake ni hivi, na ukuu wake. Na kufanya kitu katika hayo kwa ajili ya kiumbe ambaye hana kitu katika sifa za ukamilifu wala hana kitu katika sifa za kujitosheleza, bali hana isipokuwa kutokuwa na chochote: kutokuwepo, na kutokuwa mkamilifu, na kutojitosheleza, naye ni mhitaji kwa namna zote. Na ama dhambi isiyokuwa ushirikina, miongoni mwa dhambi na maasia, basi hayo yako chini ya mapenzi ya Mwenyezi Mungu. Mwenyezi Mungu akipenda, atamfutia kwa rehema zake na hekima yake, na akitaka, atamwadhibu kwa uadilifu wake na hekima yake. Na Aya hii tukufu imetumiwa kama hoja kwamba Ijmaa ya Ummah huu ni hoja, na kwamba ni imehifadhiwa kutokana na kuwa na kosa. Na sababu yake ni kwamba Mwenyezi Mungu alimuahidi mwenye kuhalifu njia ya Waumini kwamba hatamsaidia, na Moto. Na njia ya Waumini ni neno la umoja lililounganishwa ambalo linajumuisha matendo yote ambayo Waumini wako juu yake miongoni mwa itikadi na matendo. Kwa hivyo watapoafikiana juu ya jambo fulani kuwa ni faradhi, au wakalipendekeza,au kuliharamisha au kulichukia, au kuliruhusu, basi hii ndiyo njia yao. Basi mwenye kuwahalifu katika lolote katika haya baada ya kuafikiana kwao juu yake; basi hakika atakuwa amefuata isiyokuwa njia yao. Na hayo yanaashiriwa na kauli yake Mwenyezi Mungu Mtukufu, "Nyinyi mmekuwa bora ya umma waliotolewa kwa watu, kwa kuwa mnaamrisha mema na mnakataza maovu." Na namna ya kuitumia kama hoja ni kwamba Mwenyezi Mungu Mtukufu alijulisha kwamba Waumini wa Ummah huu hawaamrishi isipokuwa mema. Basi wanapokubaliana juu ya jambo fulani kuwa ni faradhi au wakalipendekeza, basi hilo ni katika yale waliyoamrishwa kuyafanya. Kwa hivyo inabakia tu kulingana na maandishi ya Aya kuwa hilo ni jema, na hakuna kitu baada ya wema isipokuwa maovu. Na vivyo hivyo ikiwa watakubaliana juu ya kukataza kitu, basi hilo ni katika yale waliyokatazwa, basi haliwi isipokuwa ovu. Mfano wa hayo ni kauli ya Mwenyezi Mungu, "Na vivyo hivyo tumekufanyeni muwe Umma wa wasitani, ili muwe mashahidi juu ya watu, basi Mwenyezi Mungu Mtukufu akajulisha kwamba umma huu ameufanya Mwenyezi Mungu kuwa umma wa wastani. Yani waadilifu walio bora; ili wawe mashahidi juu ya watu. Yani katika kila kitu; kwa hivyo wakishuhudia juu ya hukumu kwamba Mwenyezi Mungu aliiamrisha, au aliikataza, au aliiruhusu. Basi ushahidi wao umehifadhiwa kwa sababu wanajua kile walichoshuhudia na ni waadilifu katika ushuhuda wao. Na lau kuwa jambo hili lingekuwa kinyume na hivyo,basi hawangekuwa waadilifu katika ushahidi wao wala wenye kuujua. Na Mfano wa hayo ni kauli yake Mola Mtukufu, "Na mkizozana katika jambo basi lirudisheni kwa Mwenyezi Mungu na Mtume." Inaweza kueleweka kutokana na hilo kwamba jambo ambalo hawakuhitilafiana ndani yake. Bali walikubaliana juu yake ni kwamba hawakuamrishwa kulirejesha kwenye Qur-ani na Sunnah, na hilo haliwi isipokuwa lenye kuafikiana na Qur-ani na Sunnah, na haliwi lenye kuhalifu. Basi ushahidi huu na mfano wake unaonyesha kwa mkato kwamba Ijmaa (maafikiano) ya umma huu ni hoja tosha.

Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu akaeleza ubaya wa upotevu wa washirikina kwa kauli yake

117 ) Wao hawawaombi badala yake Yeye isipokuwa vya kike, na wala hawamuombi isipokuwa Shetani aliyeasi. 118. Mwenyezi Mungu amemlaani. Naye Shetani akasema: Hakika, nitawachukua sehemu maalum katika waja wako. 119 ) Na hakika nitawapoteza, na nitawatia matamanio, na nitawaamrisha, basi watakata masikio ya wanyama, na nitawaamrisha, basi watabadili aliyoumba Mwenyezi Mungu. Na mwenye kumfanya Shetani kuwa ni rafiki mwandani badala ya Mwenyezi Mungu, basi hakika amehasiri hasara ya dhahiri. 120. Anawaahidi, na anawatia tamaa. Na Shetani hawaahidi isipokuwa udanganyifu. 121. Hao makao yao ni Jahannam, na wala hawapati makimbilio kutoka humo.

# {117 - 118} Yani Hawa washirikina hawamuombi badala ya Mwenyezi Mungu isipokuwa vya kike. Yani vyabudiwa vyovyote, na masanamu yaliyopewa majina ya kike. Kama vile Al-Uzza, na Manat, na mfano wake. Na inajulikana kuwa jina linaonyesha kile kinachoitwa; basi ikiwa majina yao ni majina ya kike yenye upungufu; hilo litaashiria upungufu wa wale walioitwa kwa majina haya na kupoteza kwao sifa za ukamilifu. Kama Mwenyezi Mungu Mtukufu alivyojulisha katika sehemu zaidi ya moja katika Kitabu chake kwamba hawaumbi, wala hawaruzuku, wala hawawakingi wale wanaowaabudu wala wao wenyewe manufaa yoyote wala madhara. Na hawawezi kujinusuru wenyewe kutokana na mwenye kuwatakia madhara, na hawana masikio, wala macho, wala mioyo. Basi vipi aabudiwe yule ambaye sifa zake ni hizi, na anaacha kumpwekesha yule ambaye ana majina mazuri kabisa, na sifa za hali ya juu, na kuhimidiwa, na ukamilifu, na heshima, na utukufu, na nguvu, na uzuri, na rehema, na wema, na ihsani, na upekee katika uumbaji, na uendeshaji mambo, na hekima kubwa katika kuamrisha na kutathmini? Je, huu si isipokuwa ubaya zaidi wa ubaya ambao unaashiria mapungufu ya mwenyewe na kufikia kwake kiwango cha chini zaidi cha udhalili na unyonge ambacho mtu yeyote anaweza kufikiria au ambacho mwenye kueleza anaweza kuelezea? Na pamoja na haya, ibada yao ilikuwa kwa picha ya nje ni kwa masanamu haya mapungufu, na kwa uhakika, hawakuabudu isipokuwa Shetani, ambaye ni adui yao, ambaye anataka kuwaangamiza. Na ambaye anajitahidi katika hilo kwa kila awezalo, ambaye yuko mbali sana na Mwenyezi Mungu. Mwenyezi Mungu alimlaani na akamweka mbali na rehema zake. Basi Kama vile Mwenyezi Mungu alivyomweka mbali na rehema yake, naye anajitahidi katika kuwaweka mbali waja wa Mwenyezi Mungu na rehema ya Mwenyezi Mungu. Na hakika analiita kundi lake ili wawe miongoni mwa wenza wa Moto wenye mwako mkali. Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu akajulisha juu ya juhudi yake katika kuwapoteza waja wake, na kuwapambia maovu na ufisadi, na kwamba alimwambia Mola wake Mlezi kwa kiapo. "Hakika, nitawachukua sehemu maalum katika waja wako, yani, lililopimwa. Yeye aliyelaaniwa alijua kwamba hawezi kuwapotosha waja wote wa Mungu, na kwamba hana mamlaka juu ya waja wa Mungu wanaompwekesha. Bali mamlaka yake ni kwa yule anayemchukua kuwa rafiki mwandani na akapendelea utii wake kuliko utii wa bwana wake. Na aliapa katika mahali pengine kwamba atawapoteza wote; isipokuwa waja wako waliosafishika miongoni mwao. Basi Haya aliyoyawaza muovu huyo na akawa na yakini nayo, Mwenyezi Mungu Mtukufu alijulisha kutokea kwake kwa kauli yake. "Na hakika Iblisi alihakikisha ile dhana yake juu yao. Nao wakamfuata, isipokuwa kundi miongoni mwa Waumini."

# {119} Na hili fungu maalumu ambalo alimuapia Mwenyezi Mungu kwamba atawachukua, alitaja yale anayowatakia, na anacholenga kutoka kwao kwa kauli yake. "Na hakika nitawapoteza," yani, kutoka katika njia iliyonyooka. Upotevu katika elimu na upotovu katika vitendo, "na nitawatia matumaini ya uongo." Yani, pamoja na kuwapotoa nitawatia matumaini ya uongo kwamba watayafikia yale waliyoyapata waongofu. Na huku ndiko kuhadaa kwenyewe. Kwani haukuishia katika kuwapoteza tu, mpaka akawapambia yale waliyo ndani yake ya upotovu, na huku ni kuzidishiwa uovu juu ya uovu wao. Kwa kuwa walifanya vitendo vya watu wa Motoni vyenye kusababisha adhabu, na wakadhani kuwa hayo yanasababisha kuingia katika Pepo. Basi Fikiria hilo kuhusu Wayahudi, na Wakristo, na kadhalika. Kwani wao kama alivyosimulia Mwenyezi Mungu juu yao, "Na walisema: Hataingia Peponi ila aliyekuwa Yahudi au Mkristo. Hayo ni matumaini yao ya uongo." "Na namna hivyo tumewapambia kila umma vitendo vyao." "Sema: Je, tuwaambie wenye hasara mno katika vitendo vyao? Ni wale ambao juhudi yao katika maisha ya dunia ilipotea bure, nao wakadhani kwamba wanafanya matendo mazuri..." hadi mwisho wa Aya. na Mwenyezi Mungu Mtukufu alisema kuhusu wanafiki kuwa Watawambia Waumini Siku ya Kiyama: "Je hatukuwa pamoja nanyi? Watawaambia: Ndiyo, lakini mlijifitini wenyewe, na mkasitasita, na mkatia shaka, na matumaini ya uongo ya nafsi zenu yakawadanganya, mpaka ikaja amri ya Mwenyezi Mungu, na yule mdanganyifu akawadanganya msimfuate Mwenyezi Mungu." Na kauli yake, "na nitawaamrisha, basi watakata masikio ya wanyama." Na hilo ni kama vile Al-Bahiira, na As-Saibah, na Al-Wasila, na Al-Haam. Basi akatanabahisha kwa baadhi ya hayo juu ya mengineyo yote. Na hii ni aina ya upotofu inayolazimu kuharamisha kile ambacho Mwenyezi Mungu alihalalisha, au kuhalalisha kile ambacho Mwenyezi Mungu ameharamisha. Na zinaambatana na hayo itikadi potofu na hukumu za dhuluma, ambazo ni miongoni mwa upotofu mkubwa zaidi. "Na nitawaamrisha, basi watabadili aliyoumba Mwenyezi Mungu." Na hili linachukua [kubadilisha] umbile la dhahiri kwa kujichora chake, na kuchonga nywele za usoni, na kuweka nafasi kati ya meno kwa sababu ya kujirembesha, na mambo mengine aliyowadanganya nayo Shetani, kwa hivyo wakabadilisha umbile la Mwingi wa Rehema. Na hilo linajumuisha kutoridhika na kuumba kwake, na kutia dosari katika hekima yake. Na kuamini kwamba kile wanachokifanya kwa mikono yao ndicho bora zaidi kuliko kuumba kwa Mwingi wa Rehema, na kutoridhika na majaaliwa yake na uendeshaji mambo wake. Na pia inachukua kubadilisha tabia ya ndani, kwani Mwenyezi Mungu Mtukufu aliwaumba waja wake wakiwa wanyoofu wakiwa katika umbile la asili la kukubali haki na kuipendelea. Kisha mashetani wakawajia, na wakawang’oa katika uumbaji huu mzuri, na wakawapambia uovu, na ushirikina, na ukafiri, kutoka nje ya mipaka, na maasia. Kwa maana, kila mtoto anazaliwa kwenye umbile la asili, kisha wazazi wake wanamfanya kuwa Myahudi, au Mkristo, au Majusi, na mfano wa hayo. Miongoni mwa yale ambayo kwayo wanabadilisha kile ambacho Mungu amewaumba juu yake waja Wake miongoni mwa kumpwekesha Yeye, na kumpenda, na kumjua. Lakini mashetani wakawawinda katika mahali hapa kama kuwinda kwa mnyama mwitu na mbwa-mwitu kwa kondoo aliye peke yake. Lau kuwa si upole wa Mwenyezi Mungu na ukarimu wake kwa waja Wake wampwekeshaye Yeye, basi yangewatokea yale yaliyowatokea hawa waliofitinishwa. Na haya yaliyowapata ya kumfanya rafiki adui wao anayewatakia maovu kwa namna zote, na wakahasiri dunia na akhera, na wakarudi wameambulia patupu na mapatano yenye hasara. Na ndiyo maana akasema, "Na mwenye kumfanya Shetani kuwa ni rafiki mwandani badala ya Mwenyezi Mungu, basi hakika amehasiri hasara ya dhahiri." Na ni hasara gani iliyo dhahiri zaidi na kubwa zaidi kuliko yule aliyepoteza dini yake na dunia yake, na maasia yake na makosa yake yakamwangamiza, na akapata taabu ya milele, na akakosa neema ya milele? Vivyo hivyo, mwenye kumfanya rafiki bwana wake na akapendelea ridhaa yake, atapata faida yote, na atafaulu kufaulu kwote, na atapata furaha katika Nyumba zote mbili, na atakuwa mwenye utulivu machoni pake. Na Hakuna wa kuzuia kile Ulichopeana, wala hakuna mwenye kupeana kile ulichokizuia. Ewe Mwenyezi Mungu! Tufanye marafiki miongoni mwa wale uliowafanya kuwa marafiki wako, na utupe salama miongoni mwa wale uliowapa salama.

# {120} Kisha akasema, "Anawaahidi, na anawatia matumaini ya uongo." Yaani, Shetani anamuaahidi wale ambao anawafanyia juhudi ya kuwapoteza. Na ahadi hujumuisha ahadi ya mazuri na hata mabaya. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "Shetani anawaahidi ufakiri;" kwani yeye anawaahidi wanapotoa katika njia ya Mwenyezi Mungu; kuwa watakuwa mafakiri, na inawatia hofu kwamba wakipigana Jihadi kwamba watauawa au mengineyo. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "Hakika huyo ni Shetani anayewatia hofu marafiki zake..." hadi mwisho wa Aya. Na huwatia hofu wanapopendelea radhi za Mwenyezi Mungu kwa kila linalowezekana na lisilowezekana, katika yale yanayoyaingiza kwenye akili zao, mpaka wanakuwa wavivu katika kutenda heri. Na vile vile anawapa matumaini ya uongo ambayo wakati yanapogundulika, yanakuwa kama sarabi ambayo haina uhakika wowote. Ndiyo maana akasema, “Na Shetani hawaahidi isipokuwa udanganyifu."

# {121} "Hao ndio makaazi yao ni Jahannamu." Yani Mwenye kumfuata Shetani na akampa mgongo Mola wake Mlezi. Na akawa miongoni mwa wafuasi wa Iblis na kundi lake, basi makazi yao ni Motoni. "Na wala hawapati makimbilio kutoka humo." Yaani pa kutokea, wala pa kukimbilia, bali watadumu humo milele.

Na alipobainisha maishio ya waovu, marafiki wa Shetani, akataja maishio ya wale wenye furaha, marafiki wake, akasema:

122. Na wale walioamini na wakatenda mema, tutawaingiza katika Bustani zipitazo mito kwa chini yake. Watadumu humo milele. Ndiyo ahadi ya Mwenyezi Mungu iliyo kweli. Na ni nani mkweli zaidi wa kauli kuliko Mwenyezi Mungu.

# {122} Yani "walioamini" Mwenyezi Mungu, na Malaika wake, na Vitabu vyake, na Mitume wake, na Siku ya Mwisho, na majaliwa yake, ya heri yake na ya shari yake, kwa jinsi walivyoamrishwa kwa elimu na kusadiki, na kukiri. "Na wakatenda mema" yanayotokana na imani. Na hilo linajumuisha mambo mengine yote yaliyoamrishwa ya wajibu na yanayopendekezwa, ambayo ni kwa moyo, na kwa ulimi, na kwa viungu vinginevyo vyote. Kila moja lina katika malipo ambayo yaliyofungamanishwa na hayo kulingana na hali yake, na cheo chake, na utimilifu wake wa imani na matendo mema. Na anakosa yale yaliyofungamanishwa na hayo kulingana na yale aliyoshindwa kuyafanya katika imani na matendo. Na hayo ni kulingana na alichojua katika hekima ya Mwenyezi Mungu na rehema yake. Na vile vile ahadi yake ya kweli ambayo inajulikana kutokana na kufuatilia Kitabu cha Mwenyezi Mungu na Sunnah za Mtume wake. Na ndiyo maana akataja malipo yanayofungamana na hayo kwa kauli yake, "tutawaingiza katika Bustani zipitazo mito kwa chini yake." Humo kuna ambayo jicho halijawahi kuyaona, wala sikio halijawahi kuyasikia, wala hayajawahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote. Miongoni mwa aina za vyakula na vinywaji vitamu, na mambo ya kutazama ya kustaajabisha, na wanandoa wazuri, na majumba na vyumba vilivyopambwa, na miti inayoning'inia, na matunda yasiyo ya kawaida, na sauti nzuri, na neema tele. Na kuwatembelea ndugu na kukumbuka yale waliyokuwa nayo, katika Bustani za Peponi, na juu zaidi kuliko hayo [yote] na matukufu zaidi ni radhi ya Mwenyezi Mungu juu yao. Na kufurahia kwa roho kwa kuwa karibu na Yeye, na macho kwa kumuona, na masikio kwa maneno yake yatakayowasahaulisha neema zote na furaha. Na kama si tu kuimarishwa kwao na Mwenyezi Mungu, basi wangepepea na kufa kwa sababu ya furaha kubwa. Basi Wallahi, neema gani hii tamu! Na ni ya juu zaidi gani haya aliyowapa Mola Mlezi Mkarimu! Na yale waliyopata ya kila heri na furaha visivyoweza kuelezwa na waelezeaji! Na yenye kutimiza hayo na kuyakamilisha ni kudumu kwa milele katika pahali hapo pa juu zaidi. Ndiyo maana Akasema "Watadumu humo milele. Ndiyo ahadi ya Mwenyezi Mungu iliyo kweli. Na ni nani mkweli zaidi wa kauli kuliko Mwenyezi Mungu?}: Basi Mwenyezi Mungu Mtukufu amesema kweli, ambaye maneno yake na mazungumzo yake yamefikia kiwango cha juu kabisa kinachowezekana cha ukweli. Na ndiyo maana wakati maneno yake yalipokuwa ni ya kweli, na habari zake ni za kweli; yakawa yale yanayoashiria ni yenye kukubaliana, yenye kujumuisha, na kulazimu. Yote hayo yanakusudiwa katika maneno yake, na vile vile maneno ya Mtume wake – rehema na amani ziwe juu yake. - Kwa sababu yeye hasemi isipokuwa kwa amri yake, na wala hatamki isipokuwa kutokana na wahyi wake.

123. Si kwa matamanio yenu, wala matamanio ya Watu wa Kitabu! Mwenye kufanya ubaya, atalipwa kwa huo, wala hatajipatia kando na Mwenyezi Mungu mlinzi wala wa kumnusuru. 124. Na mwenye kufanya katika mema, akiwa wa kiume au wa kike, naye ni Muumini, basi hao wataingia Peponi wala hawatadhulumiwa kiasi cha jicho la kokwa ya tende.

# {123} Yani amri, na wokovu na utakaso "kwa matamanio yenu, wala si matamanio ya Watu wa Kitabu." Na Matamanio ni mazungumzo ya nafsi yasiyokuwa na matendo, yanayofungamana na madai matupu, ikiwa yatalinganishwa na mfano wake, yangekuwa katika jinsia yake. Na hii ni ya jumla katika kila jambo. Basi vipi kuhusu imani na furaha ya milele? Kwani matamanio ya Watu wa Kitabu Mwenyezi Mungu alikwisha julisha juu yake kwamba: “Walisema: Hataingia Peponi ila aliyekuwa Yahudi au Mkristo. Hayo ni matamanio yao,” na wengineo miongoni mwa wale wasiofungamana na Kitabu wala Mtume, anastahiki zaidi na anafaa zaidi. Vile vile Mwenyezi Mungu aliingiza katika hilo yule anayefungamana na Uislamu kwa sababu ya ukamilifu wa uadilifu na kutenda haki. Kwa maana, kujinasibisha tu na dini yoyote ile hakufai kitu ikiwa mtu hatatoa hoja juu ya usahihi wa madai yake. Kwa hivo, Vitendo vinathibitisha madai au kuyakanusha. Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu Mtukufu akasema, "Mwenye kufanya ubaya, atalipwa kwa huo," Na hili linajumuisha watenda matendo wote, kwa sababu ubaya unajumuisha dhambi yoyote ile, miongoni mwa dhambi ndogo yake au kubwa yake, na pia inajumuisha kila adhabu, chache au nyingi, ya kidunia au ya kiakhera. Na watu katika nafasi hii ni daraja mbalimbali ambazo hazijui isipokuwa Mwenyezi Mungu, miongoni mwa wenye machache, na wenye mengi. Kwa hivyo yule ambaye matendo yake yote ni mabaya, na hawi isipokuwa kafiri, anapokufa bila kutubia, atalipwa kudumu katika adhabu chungu. Na yule ambaye matendo yake ni mema, naye akawa mnyoofu katika hali zake nyingi, lakini wakati mwingine anafanya baadhi ya madhambi madogo madogo, basi yale yanayompata miongoni mwa wasiwasi, na huzuni, na madhara, na baadhi ya maumivu katika mwili wake, au moyo wake, au mpenzi wake, au mali yake, na mfano wake, basi hayo yanasitiri dhambi zake. Nayo miongoni mwa yale anayolipwa kwayo juu ya matendo yake, Mwenyezi Mungu aliyaweka kwa sababu ya upole kwa waja wake. Na kati ya hali hizi mbili, kuna daraja nyingi. Na malipo haya ya juu ya matendo mabaya ya jumla ni mahususi kwa wasiotubia. Kwa maana, mwenye kutubia dhambi, ni kama yule asiyekuwa na dhambi. Kama lilivyoashiriwa hilo na maandiko. Na kauli yake, "wala hatajipatia kando na Mwenyezi Mungu mlinzi wala wa kumnusuru," ili kuondoa baadhi ya yale ambayo huenda yakadhaniwa kuwa anayestahiki kulipwa kwa matendo yake, huenda ana rafiki mwandani au msaidizi au mwombezi ambaye atamzuia kufikiwa na yale alichostahiki. Basi Mwenyezi Mungu Mtukufu akajulisha kwamba hilo halipo. Kwani hatakuwa na rafiki mwandani atakayempa kile anachotaka wala wa kumnusuru atakayemzuia kutokana na kinachoogopwa isipokuwa Mola wake Mlezi, na Mmiliki wake.

# {124} "Na mwenye kufanya katika mema," yaliingia katika hilo matendo mengine yote ya kimoyo na ya kimwili, na yaliingia pia kila mtenda matendo miongoni mwa binadamu au jini, mdogo au mzee, wa kiume au wa kike. Ndiyo maana akasema, “akiwa wa kiume au wa kike, naye ni Muumini.” Na hili ni sharti la matendo yote, hayawi mema, wala hayakubaliwi wala hayaambatani nayo malipo, wala haizuiliki kwayo adhabu isipokuwa kwa imani. Kwa hivyo matendo pasipo imani ni kama matawi ya mti ambao mizizi yake imekatwa, na ni kama jengo lililojengwa juu ya mawimbi ya maji. Basi Imani ndio asili, na asasi, na msingi ambao kila kitu kinajengwa juu yake. Na kizuizi hiki ni lazima kizingatiwe katika kila tendo lolote lile. Kwa kuwa hilo ndilo tendo limefungwa kwacho. "Basi hao;" yani, wale waliojumuisha kati ya Imani na matendo mema "wataingia Peponi." Inajumuisha yale yanayotamaniwa na nafsi na macho yanafurahia; "wala hawatadhulumiwa kiasi cha jicho la kokwa ya tende." Yani, si kidogo wala kingi katika yale waliyoyafanya ya heri, bali watayakuta yakiwa kamili, mengi, yamezidishwa mizidisho mingi.

125. Na ni nani aliye bora zaidi kwa dini kuliko yule aliyeusilimisha uso wake kwa Mwenyezi Mungu hali ya kuwa ni mwema, na akafuata mila ya Ibrahim mnyoofu? Na Mwenyezi Mungu alimfanya Ibrahim kuwa ni rafiki mwandani.

# {125} Yani Hakuna aliye bora zaidi katika dini kuliko mwenye kujumuisha kati ya ikhlasi kwa mwabudiwa wake, ambayo ni kuusalimisha uso kwa Mwenyezi Mungu, kwenye kuashiria kujisalimisha kwa moyo, na kuelekea kwake, na kurudi kwake, na ikhlasi yake, na kuelekea uso na viungo vyote kwa Mwenyezi Mungu. "Hali ya kuwa yeye" pamoja na ikhlasi hii na kujisalimisha "ni mwema." Yaani mwenye kufuata sheria ya Mwenyezi Mungu ambayo Mwenyezi Mungu aliwatuma kwayo Mitume wake, na akateremsha Vitabu vyake, na akaifanya kuwa ni njia ya wateule katika viumbe wake na wafuasi wao, "na akafuata mila ya Ibrahim mnyoofu." Yani Dini yake na sheria yake "mnyoofu." Yani aliyejiepusha na ushirikina na akaielekea Tauhidi, na kuacha kuwaelekea viumbe na akamuelekea Muumba. "Na Mwenyezi Mungu alimfanya Ibrahim kuwa ni rafiki mwandani." Na urafiki mwandani ndio upendo wa hali ya juu kabisa. Na daraja hii iliwatokea marafiki wandani wawili wa Mwenyezi Mungu: Muhammad na Ibrahim baraka na amani za Mwenyezi Mungu ziwe juu yao. Ama upendo utokao kwa Mwenyezi Mungu, basi huo ni kwa Waumini wote, lakini Mwenyezi Mungu alimchukua Ibrahimu kama rafiki mwandani kwa sababu alitimiza yale aliyoamrishwa, na akafanya yale aliyojaribiwa kwayo. Kwa hivyo Mwenyezi Mungu akamfanya kuwa imamu wa watu, na akamchukua kuwa rafiki mwandani, na akauinua utajo wake katika walimwengu.

126. Na ni vya Mwenyezi Mungu tu vyote vilivyo katika mbingu na vilivyo katika dunia. Na Mwenyezi Mungu amekizunguka kila kitu.

# {126} Aya hii tukufu ndani yake kuna maelezo ya Mwenyezi Mungu Mtukufu kukizunguka kila kitu, kwa hivyo akajulisha kwamba ni vyake “vilivyo katika mbingu na vilivyo katika dunia.” Yani vyote ni miliki yake na waja wake. Basi wao ni wamilikiwa, naye ndiye mmiliki, ambaye Yeye Pekee yake ndiye anayewaendesha. Elimu yake imezunguka habari zote, na kuona kwake kumezunguka kila kinachoonekana, na kusikia kwake kumezunguka kila kinachosikika. Na mapenzi yake na uwezo wake vinatekelezeka katika kila kilichopo, na rehema yake imeenea wakazi wa ardhi na mbingu. Na alishinda kwa nguvu yake, na ushindi wake kila kiumbe, na kila kitu kinamnyenyekea Yeye.

127. Na wanakuuliza kuhusiana na wanawake. Sema: Mwenyezi Mungu anawatolea fatwa juu yao, na yale mnayosomewa katika Kitabu hiki kuhusu mayatima wanawake ambao hamuwapi kile walichoandikiwa, na mnapenda kwamba muwaoe, na kuhusu wanyonge katika watoto, na kwamba muwasimamie mayatima kwa uadilifu. Na chochote mnachofanya katika heri, basi hakika Mwenyezi Mungu anaijua vyema.

# {127} Fatwa ni Muulizaji kumuuliza anayeulizwa kubainisha hukumu ya kisheria kuhusiana na hilo alilouliza juu yake. Kwa hivyo, akajulisha kuhusu Waumini kwamba wanamuuliza Mtume - rehema na amani zimshukie - fatwa kuhusu hukumu ya wanawake inayohusiana nao. Basi Mwenyezi Mungu akachukua usimamizi wa fatwa hii, na akasema, "Sema: Mwenyezi Mungu anawatolea fatwa juu yao." Basi fanyeni kazi kulingana na aliyokupa fatwa katika mambo yote ya wanawake, kuhusiana na kuwatimizia haki zao na kujiepusha kuwadhulumu kwa ujumla na katika mambo maalum. Na hii ni amri ya jumla inayojumuisha yale yote ambayo Mwenyezi Mungu ameyaweka kama sheria, maamrisho na makatazo kuhusiana na wanawake, wake na wengineo, wadogo na wakubwa. Kisha baada ya kuijumlisha amri hiyo, akabainisha kimahsusi amri kwa wanyonge, kama vile mayatima na watoto wadogo kwa sababu ya kuwajali na kuwakemea katika kupuuza haki zao. Na akasema, "na yale mnayosomewa katika Kitabu hiki kuhusu mayatima wanawake." Yani, Yeye pia anawapa fatwa kuhusiana na msomewayo katika Kitabu kuhusu mambo ya mayatima wanawake, "ambao hamuwapi kile walichoandikiwa;" na huku ni kupeana habari juu ya hali iliyopo kwa hakika wakati huo. Kwa maana yatima anapokuwa chini ya ulezi wa mwanamume; anampunja haki yake na anamdhulumu, ima kwa kula mali yake ambayo ni yake yatima au baadhi yake, au kumzuia asiolewe ili anufaike kwa mali yake kwa kuhofia kuitoa katika mikono yake ikiwa atamwozesha au kuichukua kutoka kwa shemeji yake ambaye atamwoa kwa sharti au kwa kinginecho. Hili ni ikiwa hamtaki, au anamtaka hali ya kuwa ana uzuri na mali na hampi mahari yake kwa uadilifu, bali anampa kidogo kuliko anachostahili. Basi Yote haya ni dhuluma inayoingia chini ya andiko hili, na ndiyo maana akasema, "na mnapenda kwamba muwaoe." Yan,i hamtaki kuwaoa au mnataka kuwaoa kama tulivyotaja mfano wake. "Na wanyonge miongoni mwa watoto," Yaani, anakupa fatwa kuhusu wanaodhulumiwa miongoni mwa watoto wadogo, kwamba uwape haki zao katika mirathi na mambo mengine; na kwamba usichukue mali zao mbele ya dhuluma na kiholela. "Unawafanyia haki mayatima;" yaani, kwa uadilifu kamili, na hii ni pamoja na kuwasimamia kwa kuwajibisha kutimiza amri ya Mwenyezi Mungu na yale aliyowajibisha juu ya waja wake. Hivyo, mawalii wanawajibikiwa na hayo, na kuwajibisha kufanya yale aliyoamrisha Mwenyezi Mungu. Hii ni pamoja na kuwasimamia katika maslahi yao ya kidunia kwa kuendeleza mali zao na kuwatafutia heri zaidi, na kutokurubia ila kwa yaliyo bora. Na hali kadhalika, hawaonyeshi upendeleo kwao rafiki na si mwengine katika ndoa na wengine ili kutimiza haki zao. Na hii ni kutokana na rehema ya Mwenyezi Mungu Mtukufu kwa waja wake. Ambapo alisisitiza sana kujali maslahi ya wale ambao hawajijali kutokana na udhaifu wao na kufiwa na baba yake. Kisha akahimiza juu ya wema kwa ujumla, na akasema, "Na chochote mnachofanya katika heri," kwa mayatima na wengineo, ikiwa kheri ni ya kupita au ya lazima, "Na Mwenyezi Mungu ni Mjuzi wa hayo." Yaani, ujuzi wake unajumuisha kazi ya wale wanaofanya kazi kwa wema, ikiwa ni ndogo au kubwa, nzuri au mbaya, kwa hivyo humlipa kila mmoja kulingana na matendo yake.

128. Na mwanamke akihofia kutupwa au kutojaliwa na mumewe, basi si vibaya kwao wakisikizana kwa suluhu. Na suluhu ni bora. Na nafsi zimewekewa machoni mwake tamaa na uchoyo. Na mkifanya wema na mkamcha Mungu, basi hakika Mwenyezi Mungu anazo habari za yote mnayoyatenda.

# {128} Yani ikiwa mwanamke atahofia uasi wa mumewe; yaani, kuinuliwa kwake, kutokutamani kwake, na kujiepusha nayo. Katika hali hii, ni bora kwao kufanya amani baina yao. Kwa mwanamke kutoa baadhi ya haki zake za lazima kwa mume wake kwa namna ambayo yeye anabaki na mumewe, ima kwa kuridhika na chini ya kile anachokistahili katika suala la matengenezo, mavazi, nyumba, au kugawana. Kwa kumnyima haki yake au kumpa usiku na mchana mumewe au mke mwenzake, ikiwa wanakubaliana juu ya hali hii; hapana dhambi wala madhara juu yao, yeye wala mume. Katika hali hiyo inajuzu kwa mumewe kukaa naye katika hali hii, na ni bora kuliko kutengana, na ndiYo maana akasema: {{ Na suluhu ni bora zaidi}. Na inachukuliwa kutoka kwa ujumla wa maneno haya na maana ya isiyokuwa ya moja kwa moja kwamba, upatanisho kati ya wawili hao juu ya haki au mgogoro katika mambo yote ni bora kuliko kutafuta kila mmoja wao kwa haki zake zote kwa sababu ya upatanisho, kuhifadhi ujuzi, na tabia ya uvumilivu, na inajuzu katika kila kitu. Isipokuwa akihalalisha jambo lililoharamishwa au akaharamisha jambo linaloruhusiwa. Siyo maridhiano, bali ni dhuluma, na fahamu kwamba kila hukumu haijakamilika au kukamilika isipokuwa mahitaji yake yapo na vikwazo vyake havipo. Kutokana na hilo ni hukumu hii kubwa, ambayo ni suluhu, hivyo Mwenyezi Mungu Mtukufu akataja sharti la hilo, na akabainisha kuwa ni kheri, na kheri ni kila mwenye akili anayeitafuta na kuitaka. Ikiwa, hata hivyo, Mungu ameamuru na kuihimiza; Muumini alizidisha mahitaji yake na kuyatamani, na akataja kizuizi kwa kusema, "Na nafsi zimeleta ubahili." Yaani, nafsi zimewekewa sharti la kuwa bahili, jambo ambalo ni kutotaka kutoa haki ya mtu, na kuwa makini na haki ambazo ni zake. Nafsi zimeunganishwa kwa asili kufanya hivi; yaani, mnapaswa kuwa mwangalifu kung'oa tabia hii chafu kutoka katika nafsi zenu, na badala yake na kinyume chake, ambacho ni uvumilivu, ambao ni kuacha haki mnayodaiwa, na kuwa na hakika ya baadhi ya haki ambayo ni yenu. Mtu anapofanikiwa katika uumbaji huu mzuri; wakati huo ilikuwa rahisi kwake kufanya amani kati yake na mpinzani wake na wateja wake, na njia ya kufikia kile alichotaka iliwezeshwa. Tofauti na wale ambao hawakujitahidi kuondoa ubahili kutoka kwao wenyewe, ni vigumu kwake kupatanisha na kukubaliana; kwa sababu yeye hutosheka tu na kila kilicho chake, wala haridhiki kulipa anachodaiwa. Na ikiwa mpinzani wake ni kama yeye, basi jambo hilo linakuwa kali zaidi. Kisha akasema, "Na mkifanya wema na mkamcha Mungu." Yani mkafanya wema katika kumwabudu Muumba; kwamba mja anamwabudu Mola wake Mlezi kana kwamba anamuona; na Ikiwa hamuoni, basi Yeye kwa hakika anamuona. Na muwafanyie wema viumbe katika njia zote za ihsani, ikiwa ni kunufaisha kwa fedha, elimu, ufahari, au kitu chochote kile. Na kumcha Mungu kwa kufanya yote yaliyoamrishwa na kuacha yote yaliyoharamishwa, au kufanya wema kwa kufanya amri. na kuogopa kwa kuacha yale yaliyokatazwa. "Kwani Mwenyezi Mungu anazo habari za mnayoyafanya." Yeye ana elimu iliyo kamili na anazijua maana zake zilizo dhahiri na zilizofichika, kwa hivyo anawahifadhi na atawalipa kwa ujira kamili.

129. Wala hamtaweza kufanya uadilifu baina ya wanawake, hata mkikakamia. Kwa hivyo, msiegemee moja kwa moja mkamwacha (mmojawapo) kama aliyetundikwa. Na mkisikizana na mkamcha Mungu, basi Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.

# {129} Mwenyezi Mungu Mtukufu anajulisha kwamba waume hawawezi na siyo katika uwezo wao kufanya uadilifu kamili kati ya wanawake. Kwa sababu uadilifu unahitaji uwepo wa upendo sawa, mwaliko sawa, na mwelekeo sawa katika moyo kuelekea kwao; na kisha kutenda kwa mujibu wa kwamba, na hili ni gumu na haliwezekani. Kwa hiyo, Mwenyezi Mungu akasamehe yasiyowezekana na akakataza yale yanayowezekana kwa kusema: "Basi msielemee kabisa, msije mkaiacha kama pete;" Yaani, msiegemee sana hata msiwatimizie haki zao, bali fanyeni mnavyoweza. Lazima mtendeane kwa usawa katika suala la gharama, mavazi, hisa, na kadhalika. Nyingine zaidi ya mapenzi, ngono, na kadhalika. Ikiwa mke atamwacha mumewe ni nini haki yake, akawa kama mwanamke aliyenyongwa ambaye hana mume wa kupumzika na kujiandaa kwa ndoa, na hana mume wa kutimiza haki zake. "Na mkisuluhisha" yaliyo baina yenu na wake zenu kwa kujilazimisha kufanya yale ambayo nafsi haiyatamani, kwa matumaini na kutimiza haki za mke, na pia kusuluhisha yaliyo baina yenu na watu. Na pia kusuluhisha baina ya watu katika yale wanayoyagombania, na hii inalazimu kuhimiza kila njia inayoongoza kwenye upatanisho kabisa, kama ilivyotajwa hapo juu. "Na mcheni Yeye" Mwenyezi Mungu kwa kufanya yale mliyoamrishwa, na kuacha ya haramu, na kuwa na subira juu ya yale yanayoandikiwa."Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kusamehe, Mwenye kurehemu." Anafuta yale yaliyotoka kwenu miongoni mwa madhambi na kupuuza katika haki za wajibu, na atawarehemu kama mlivyowafanyia huruma wake zenu na mkawahurehemu.

130. Na wakitengana, Mwenyezi Mungu atamtosheleza kila mmoja kutoka katika wasaa wake. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye wasaa, Mwenye hekima.

# {130} Na hii ndiyo hali ya tatu kati ya wanandoa ikiwa haiwezekani kuelewana, basi hakuna ubaya kutengana. Na akasema, "na wakitengana;" yani kwa talaka, ubatilishaji, talaka, au vinginevyo, "Mwenyezi Mungu atawatajirisha wote wawili" wa wanandoa "kutokana na uwezo Wake." Yaani, kutokana na wingi wa fadhila na ukarimu Wake, hivyo mume atatajirishwa na mke bora kuliko yeye, na atamtajirisha kutokana na fadhila yake, hata kama sehemu yake katika mumewe itakatika. Iwapo atampa jukumu la Yule ambaye anawajibika kwa riziki ya viumbe vyote, anayeshughulikia maslahi yao, na pengine Mungu atamruzuku mume bora kuliko yeye. "Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye wasaa." Yaani, Yeye ni mwingi wa fadhila na huruma, na rehema na ihsani zake zinaenea hadi pale ambapo elimu yake inamfikia. Lakini hata hivyo ni "mwenye hekima." Yaani, anatoa kulingana na hekima yake na anazuia kulingana na hekima yake. Basi hekima yake ikitaka kwamba awazuie baadhi ya waja wake kutokana na wema wake kwa sababu itokayo kwa mja ambayo hastahiki kwayo wema, basi atamharamishia kwa uadilifu na hekima.

131 ) Na ni vya Mwenyezi Mungu tu vyote vilivyomo katika mbingu na vilivyomo katika dunia. Na kwa hakika tuliwausia wale waliopewa Kitabu kabla yenu, na nyinyi pia, kwamba mumche Mwenyezi Mungu. Na mkikufuru, basi ni vya Mwenyezi Mungu vilivyomo katika mbingu na vilivyomo katika dunia. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujitosheleza, Msifiwa. 132. Na ni vya Mwenyezi Mungu vilivyo katika mbingu na vilivyo katika ardhi. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mtegemewa.

# {131 - 132} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu ujumla wa ufalme Wake mkubwa na mpana, ambao unalazimu uendeshaji Wake kwa aina zote za uendeshaji na utumiaji Wake katika aina zote za usimamizi, kwa kudra na kwa sheria. Kitendo chake cha kisheria ni kuwa amewaamrisha watu wa kale na wengineo kwa watu wa vitabu vilivyotangulia na vilivyofuata kuwa wachamungu, ikiwa ni pamoja na maamrisho na makatazo, na kutunga sheria, na kumlipa mwenye kuitekeleza amri hii ujira, na kumuadhibu anayepuuza na akaisahau adhabu iumizayo. Ndiyo maana akasema, "Na mkikufuru," kwa kuacha kumcha Mwenyezi Mungu na mkamshirikisha Mwenyezi Mungu na kile ambacho hakuwateremshia uthibitisho wowote juu yake. Kwani kwa haya mtajidhulumu tu, wala hamtamdhuru Mwenyezi Mungu hata kidogo, wala hamtapunguza ufalme wake. Na anao waja walio bora kuliko nyinyi na wakubwa na wengi zaidi, watiifu kwake na wanaotii amri yake. Ndio maana kauli yake imesimama juu ya hilo. "Na mkikufuru basi ni vya Mwenyezi Mungu vyote viliyomo mbinguni na vilivyomo ardhini, na Mwenyezi Mungu ni Mtoshelevu, Msifiwa." Yeye ndiye Mwenye ukarimu na ukamilifu na hisani zitokazo katika hazina za rehema zake, ambazo hazipunguzwi na matumizi wala hazipunguzwi na matumizi, usiku na mchana. Lau wangekusanyika watu wa mbinguni na watu wa ardhi, wa kwanza na wa mwisho wao, na kila mmoja katika wao. Wakauliza yametimia matakwa yake, haitapunguza chochote katika ufalme wake. Hayo ni kwa sababu Yeye ni Mkarimu, Mkarimu na Mtukufu, kutoa kwake ni maneno, na adhabu yake ni maneno. Na amri yake juu ya kitu ni kwamba anapotaka kitu anaiambia, "kuwa," na inakuwa. Na kutoka kwa ukamilifu wa utoshelevu Wake ni kwamba Yeye ni mkamilifu katika maelezo. Ikiwa kulikuwa na upungufu ndani yake kwa njia yoyote, kutakuwa na upungufu wa aina fulani ndani yake wa ukamilifu huo, lakini badala yake ana kila sifa ya ukamilifu, na moja ya sifa hiyo ni ukamilifu wake. Na katika utimilifu wa kujitegemea kwake ni kuwa hakuchukua mchumba, wala mwana, wala mshirika katika ufalme Wake, wala mtu wa pembeni, wala msaidizi wake katika mambo yoyote ya ufalme Wake. Na katika ukamilifu wa utajiri wake ni kwamba, walimwengu wa juu na wa chini wanamtafuta Yeye katika hali zao zote na mambo yao yote, na kumwomba mahitaji yao nyeti na mazito. Basi Yeye Mtukufu akayatimiza matakwa hayo na maswali hayo, na akawatosheleza, na akawaneemesha kwa upole wake na akawaongoa. Na ama Al-Hamid (Msifiwa), ni miongoni mwa majina matukufu ya Mwenyezi Mungu, yanayoonyesha kwamba Yeye tu ndiye anayestahiki himdi zote, na upendo, na sifa, na utukufu. Na hilo ni kwa sababu ya kile anachosifika kwacho cha sifa za kuhimidiwa ambazo ni sifa za uzuri na utukufu. Na kwa sababu ya kile alichoneemesha kwacho cha neema nyingi juu ya viumbe wake.Basi Yeye ndiye mhimidiwa kwa kwa hali zote. Na ni uzuri ulioje katika kuungana kwa majina haya mawili matukufu: Mwenye kujitosheleza, Msifiwa. Kwa kuwa yeye ni tajiri na mwenye kusifiwa; Yeye ana ukamilifu kutokana na mali Yake, na ukamilifu kutokana na sifa zake, na ukamilifu kutokana na kufungamana na mtu mwingine. Kisha akarudia kusema kwamba ufalme wake umevizunguka vilivyomo mbinguni na [vilivyomo ardhini]. Na kwamba Yeye ni mlinzi wa mambo juu ya kila kitu. Yaani, mwanachuoni anayesimamia mambo kwa hekima. Huu ni uwakili kamili, wakala unahitaji maarifa ya kile kinachoteulia kama wakala, nguvu na uwezo wa kutekeleza na kusimamia. Na kwamba usimamizi huu uwe wa busara na kwa maslahi bora. Ni nini kinakosekana kutoka kwa hilo? Ni kwa sababu ya upungufu wa mtegemewa. Na Mwenyezi Mungu ametakasika kutokana na kila upungufu.

133. Akitaka, atawaondoa, enyi watu! Na awalete wengineo. Na Mwenyezi Mungu ni Muweza wa hayo. 134. Mwenye kutaka malipo ya dunia, basi kwa Mwenyezi Mungu yapo malipo ya dunia na Akhera. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kusikia vyema, Mwenye kuona yote.

# {133} Yani Yeye ndiye Mwenye kujitegemea, Msifiwa, ambaye ana uwezo kamili na mapenzi yanayofanyika ndani yenu. "Akitaka, atawaondoa, enyi watu, na awalete wengine," wasiokuwa nyinyi, ambao ni watiifu zaidi kwa Mwenyezi Mungu kuliko nyinyi, na bora kuliko nyinyi. Hili ni tishio kwa watu kuendelea na ukafiri wao na kumuacha Mola wao Mlezi. Mwenyezi Mungu hajali juu yao ikiwa hawamtii, lakini Yeye hupeana muhula, na wala hapuuzi.

# {134} Kisha akajulisha kwamba yule ambaye hima yake na kutaka kwake ni ya kidunia, hayazidi malipo ya dunia, na wala hana wasia katika Akhera. Hata hivyo, juhudi na mazingatio yake yamefupishwa. Hatapata malipo yoyote katika dunia isipokuwa yale aliyomwandikia Mwenyezi Mungu. Kwani Mwenyezi Mungu Mtukufu ni Mmiliki wa kila kitu, na Yeye ana malipo ya dunia na akhera, basi wamwombe na wamtake msaada kwake. Kwani alicho nacho hakipatikani ila kwa kumtii, na mambo ya kidini na ya kidunia hayapatikani isipokuwa kwa kutafuta msaada wake na kumtafuta daima. Na Mwenyezi Mungu Mtukufu ana hekima ya kuwapa mafanikio wale wanaomnusuru na kuwatelekeza wanaomuasi. na katika kutoa na kumnyima. Ndiyo maana akasema, "Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kusikia vyema, Mwenye kuona yote."

135. Enyi mlioamini! Kuweni wenye kusimama imara katika kufanya uadilifu, wenye kushuhudia kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, hata kama ni juu ya nafsi zenu, au wazazi wawili na jamaa zenu. Akiwa tajiri au fukara, Mwenyezi Mungu ndiye anayewastahiki zaidi. Basi msifuate matamanio, mkaacha kufanya uadilifu. Na mkiupotoa au mkaupa mgongo, basi Mwenyezi Mungu anajua vyema mnayoyatenda.

# {135} Yeye Mtukufu anawaamuru waja wake Waumini, “Wawe wenye kusimama imara katika kufanya uadilifu, wenye kushuhudia kwa ajili ya Mwenyezi Mungu.” Na kusimama imara ni mbinu inayoonyesha wingi wa kitendo hicho. Yani kuweni katika hali zenu zote ni wenye kushikamana na uadilifu, ambao ni kufanya uadilifu katika haki za Mwenyezi Mungu na haki za waja wake. Bali uadilifu katika haki za Mwenyezi Mungu ni kwamba neema zake zisitumiwe kusaidia kumuasi, bali zitumike katika kumtii Yeye. Na uadilifu katika haki za wanadamu ni kwamba utimize haki zote zinazostahiki kama vile unavyotaka wewe haki zako. Kwa hivyo, unapaswa kutekeleza matumizi ya lazima na madeni, na uamiliane na watu kwa njia ambayo unapenda kwamba waamiliane nawe kwayo miongoni mwa maadili, na malipo, na yasiyokuwa hayo. Na katika kubwa zaidi katika aina za uadilifu ni uadilifu katika kauli na wenye kusema. Basi asiihukumie moja kati ya kauli mbili, au mmoja wa wawili wanaogombana, kwa sababu ya kuhusiana naye, au kuwa na mwelekeo wa upande wa mmoja wao. Bali aufanye mwelekeo wake ni kufanya uadilifu baina yao. Na katika kufanya uadilifu ni kufikisha ushahidi ambao uko nao kwa hali yoyote ulivyo, hata dhidi ya vipenzi, bali hata dhidi ya nafsi yake. Na kwa sababu ya hilo, akasema, "wenye kushuhudia kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, hata kama ni juu ya nafsi zenu, au wazazi wawili na jamaa zenu. Akiwa tajiri au fukara, Mwenyezi Mungu ndiye anayewastahiki zaidi." Yaani msimzingatie tajiri kwa utajiri wake, wala masikini kama mnavyodai, kwa kumhurumia. Bali ishuhudieni haki juu ya yeyote yule. Na kutekeleza uadilifu ni miongoni mwa mambo makubwa zaidi na yenye kuonyesha vyema dini ya mwenye kufanya hivyo, na uchamungu wake, na nafasi yake katika Uislamu. Kwa hivyo mwenye kuinasihi nafsi yake, na anataka kuiokoa ni inamlazimu azingatie hilo kuzingatia kukubwa, na kwamba aiweke mbele ya macho yake, na mahali pa lengo lake. Na kwamba aiondolee nafsi yake kila kikwazo na kizuizi kinachomzuia kutaka uadilifu au kuufanyia kazi. Na kizuizi kikubwa zaidi katika hili ni kufuata matamanio. Na ndiyo maana Mwenyezi Mungu Mtukufu akatanabahisha juu ya kuondosha kizuizi hiki kwa kauli yake, "Wala msifuate matamanio, mkaacha kufanya uadilifu." Yaani, msifuate matamanio ya nafsi zenu ambazo zinapingana na haki. kwani, mkiyafuata, mtakengeuka kutoka katika usahihi, na hamtawezeshwa kufanya uadilifu. kwa sababu, matamanio, ima hupofusha ufahamu wa mwenyewe mpaka aione haki kuwa ni batili, na batili kuwa ni haki. Na ima aitambue haki, na aiache kwa ajili ya matamanio yake. Basi mwenye kusalimika na matamanio ya nafsi yake, atawezeshwa kufanya haki na ataongolewa kwenye njia iliyonyooka. Na pale alipobainisha kuwa wajibu ni kufanya uadilifu, akakataza yale yanayopingana na hilo, ambalo ni kupindisha ulimi kutoka katika haki katika ushahidi na mengineyo, na kupotosha matamshi kutoka katika usahihi unaokusudiwa katika kila namna au baadhi ya namna. Na inaingia katika hilo, kupotosha ushahidi na kutoukamilisha au shahidi kuufasiri kwa namna nyingine tu. Basi hakika, hili ni katika kupindisha. Kwa sababu ni kupotoka kutoka katika haki "au mkaupa mgongo." Yaani, kuiacha haki mliyokabidhiwa, kama vile shahidi kuacha ushahidi wake, na hakimu kuacha kuhukumu ambayo ni lazima watekeleze. "Basi hakika Mwenyezi Mungu anazo habari za mnayoyatenda." Yaani, ameyazunguka mliyoyafanya, na anayajua matendo yenu, yaliyofichika yake na ya dhahiri yake. Na katika hilo, kuna tishio kali kwa mwenye kupotosha au kupeana mgongo. Na katika mlango wa anayesatahiki zaidi na anayefaa zaidi ambaye anahukumu kwa batili au anashuhudia uwongo. Kwa sababu ni uhalifu mkubwa zaidi. Kwa sababu wale wawili wa kwanza waliiacha haki, naye huyu aliiacha haki na akafanya batili.

136. Enyi mlioamini! Muaminini Mwenyezi Mungu, na Mtume wake, na Kitabu alichokiteremsha juu ya Mtume wake, na Kitabu alichokiteremsha kabla yake. Na anayemkufuru Mwenyezi Mungu, na Malaika wake, na Vitabu vyake, na Mitume wake, na Siku ya Akhera, basi hakika amekwisha potea kupotea kwa mbali.

# {136} Jua kwamba jambo hilo ima linaweza kumwelekea yule ambaye hajaingia katika kitu na wala hajasifika kwa chochote cha kitu hicho. Hii itakuwa ni amri kwake kuingia humo, na hiyo ni kama amri kwa asiye muumini wa imani. Asemavyo Mwenyezi Mungu, "Enyi mliopewa Kitabu, aminini tuliyoyateremsha, yanayosadikisha yaliyo pamoja nanyi..." hadi mwisho wa Aya. Au imeelekezwa kwa wale walioingia katika kitu; hii ni amri yake ya kusahihisha yale yaliyopatikana ndani yake na kufikia yale ambayo hayakupatikana, pamoja na yale aliyoyataja Mwenyezi Mungu katika Aya hii kuhusu amri ya Waumini kuamini. Hili linahitaji kuwaamrisha kufanya yale ambayo yatasahihisha imani yao, kama vile unyoofu, uaminifu, kujiepusha na ufisadi, na kutubia mapungufu yote, na pia kuwaamrisha kufanya yale ambayo muumini hana elimu na matendo ya imani. Kila anapofikia maandishi na kuelewa maana yake na kuyaamini, hii ni sehemu ya imani ambayo imeamrishwa, na ndivyo vitendo vingine vyote vilivyo dhahiri na vilivyofichika, ambavyo vyote ni sehemu ya imani. Kama inavyoonyeshwa na maandiko mengi na kuafikiwa kwa kauli moja na watangulizi wa taifa, kisha kuendelea na hilo na kubaki imara ndani yake hadi kufa. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu Mtukufu, "Enyi mlioamini, mcheni Mwenyezi Mungu inavyopasa kuogopwa, wala msife ila hali ya kuwa Waislamu." Na ameamrisha hapa kumwamini Yeye na Mitume wake na Qur-aan na vitabu vilivyotangulia. Yote haya ni sehemu ya imani ya faradhi ambayo mja si Muumini bila ya hayo. Kwa ujumla kuhusiana na yale ambayo hayajafikiwa kwa kina, na kwa undani katika yale aliyojifunza kuhusu hilo kwa undani. Basi mwenye kuamini imani hii iliyoamrishwa, basi hakika ameongoka na kufaulu. Na mwenye kumkufuru "Mwenyezi Mungu na Malaika wake na Vitabu vyake na Mitume wake na Siku ya Mwisho basi huyo amepotea upotofu ulio mbali." Na ni upotovu upi mkubwa zaidi kuliko upotovu wa aliyeacha njia ya uwongofu, iliyonyooka, na akaishika njia itakayomfikisha katika adhabu chungu? Na jua ya kwamba kufuru katika jambo lolote kati ya haya yaliyotajwa ni kama kufuru yote. Kwa sababu ya kufungamana kwake, na kutowezekana kuwepo kwa imani kwa sababu ya baadhi yake na si baadhi yake nyingine.

137 ) Hakika, wale walioamini, kisha wakakufuru, kisha wakaamini, kisha wakazidi ukafiri, Mwenyezi Mungu hakuwa wa kuwafutia dhambi wala wa kuwaongoa njia.

# {137} Yani anayekufuru mara kwa mara baada ya kuamini; Basi akaongoka kisha akapotea, akaona kisha akawa kipofu, akaamini kisha akakufuru, na akaendelea na ukafiri wake na akazidisha. Kwani yuko mbali na mafanikio na mwongozo wa njia iliyonyooka, na yuko mbali na msamaha kwa sababu ameleta kizuizi kikubwa kinachomzuia kuifikia. Ukafiri wake ni adhabu na bila shaka hauondoki. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "Na walipokengeuka Mwenyezi Mungu alizigeuza nyoyo zao." "Na akazibadilisha nyoyo zao na macho yao kama walivyokuwa hawakumuamini mara ya kwanza." Na Aya hii iliashiria kwamba ikiwa hawakuzidi ukafiri, bali walirejea kwenye Imani na wakaacha kufuru waliyomo, basi hakika Mwenyezi Mungu atawafutia dhambi, hata kama wataritadi mara kwa mara. Na ikiwa hukumu hii inahusiana na ukafiri, basi maasia mengineyo ambayo [yako chini yake] yanafaa zaidi kwamba mja ikiwa atayarudiarudia, kisha akarudi kwenye toba, basi Mwenyezi Mungu atamrudia kwa kumfutia dhambi.

138. Wabashirie wanafiki kwamba hakika wana adhabu chungu. 139. Wale ambao huwafanya makafiri kuwa ndio marafiki wandani badala ya Waumini. Je, wanataka wapate kwao utukufu? Basi hakika utukufu wote ni wa Mwenyezi Mungu.

# {138 - 139} Bishara hutumiwa katika heri, na inatumika katika uovu kwa vizuizi; kama katika aya hii. Mwenyezi Mungu Mtukufu anasema, "Wape habari njema wanafiki." Yaani, wale waliodhihirisha Uislamu lakini wakafichika ukafiri kwa bishara mbaya na mbaya kabisa, nayo ni adhabu iumizayo, kwa sababu ya kuwapenda makafiri, utii kwao, msaada kwao, na kuacha kwao utii kwa Waumini. Ni nini kiliwafanya wafanye hivyo? Je, wanatafuta utukufu pamoja nao? Huu ndio ukweli wa hali za wanafiki, dhana zao juu ya Mwenyezi Mungu zikawa mbaya, uhakika wao juu ya ushindi wa Mwenyezi Mungu kwa waja wake waaminifu ulikuwa dhaifu, na waliona baadhi ya sababu walizonazo makafiri, na uoni wao mfupi kwa yale ambayo yalikuwa zaidi ya hayo. Wakawafanya makafiri kuwa ni washirika ambao kupitia kwao wangetiwa nguvu na kutafuta ushindi, hali ni kwamba utukufu wote ni wa Mungu. Kwani pembe za waja wake ziko mkononi mwake na mapenzi Yake yana nguvu ndani yake, na amechukua jukumu la ushindi wa dini yake na waja wake waaminifu, hata kama hilo ni pamoja na kuwajaribu waja wake waaminifu na mwongozo unaoendelea wa adui yao. Matokeo na utulivu ni kwa Waumini. Na katika Aya hii kuna kuhofisha kukubwa dhidi ya kuwafanyia uongo makafiri na kuacha kuwafanyia uongo waumini, na kwamba hilo ni katika sifa za wanafiki. Na kwamba imani inahitaji kuwapenda Waumini na kuwafanya kuwa marafiki wandani, na kuwachukia makafiri na kuwafanyia uadui.

140. Naye amekwisha wateremshia katika Kitabu hiki ya kwamba mnaposikia Aya za Mwenyezi Mungu zinakanushwa na zinafanyiwa kejeli, basi msikae pamoja nao, mpaka waingie katika mazungumzo mengine. Hivyo mtakuwa nanyi mfano wao hao. Hakika Mwenyezi Mungu atawakusanya wanafiki na makafiri wote pamoja katika Jahannam. Wale ambao wanawangoja. Basi mkipata ushindi unaotoka kwa Mwenyezi Mungu wao husema: kwani hatukuwa pamoja nanyi? Na ikiwa ni sehemu ya makafiri kushinda, wao huwaambia: Hatukuwa ni waweza wa kuwashinda, nasi tukawakinga na hawa Waumini? Basi Mwenyezi Mungu atahukumu baina yenu Siku ya Qiyama, wala Mwenyezi Mungu hatawapa makafiri njia ya kuwashinda Waumini.

# {140} Yani Mwenyezi Mungu amekwisha wabainishia katika yale aliyowateremshia hukumu yake mnapohudhuria mikutano ya ukafiri na dhambi. Yaani, zimechukuliwa kirahisi, na hiyo ni kwa sababu ni wajibu kwa kila mwenye dhima ya dalili za Mwenyezi Mungu kuziamini, kuzitukuza, kuziheshimu na kuzitukuza, na hili ndilo linalokusudiwa, kwa ufunuo wao, na kwa ajili yake Mungu aliumba viumbe. Kinyume cha Imani ni ukafiri ndani yake, na kinyume cha kuitukuza ni kuifanyia mzaha na kuidharau. Na hii ni pamoja na kubishana na makafiri na wanafiki ili kuzibatilisha Ishara za Mwenyezi Mungu na kuziunga mkono ukafiri wao, pamoja na wazushi wa kila aina. Kupinga kwao uongo ni pamoja na kuzidharau ishara za Mungu. Kwa sababu inaonyesha tu ukweli na inahitaji uaminifu tu, na pia inajumuisha kuhudhuria mikusanyiko ya dhambi na uasherati ambamo amri na makatazo ya Mungu yanapuuzwa, na mipaka ambayo Ameweka kwa waja Wake inavunjwa. Mwisho wa katazo hili ni kukaa nao "mpaka wafanye mazungumzo mengine." Yaani, isipokuwa kukufuru Aya za Mwenyezi Mungu na kuzifanyia maskhara. "Hakika, basi," Yaani, ukikaa nao katika hali iliyotajwa hapo awali "kama wao," kwa sababu mlikubali ukafiri wao na kejeli zao, na mwenye kuridhia uasi ni kama aliyefanya, na mwisho ni kwamba anayehudhuria mkusanyiko anamuasi Mungu ndani yake. Ni lazima awakemee akiweza au asimame asipoweza. "Hakika Mwenyezi Mungu atawakusanya wanafiki na makafiri wote katika Jahannam," kama walivyoungana juu ya ukafiri na urafiki wandani, na wala wanafiki hawanufaiki kuwa kwao tu pamoja na Waumini. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu, "Siku wanafiki wanaume na wanafiki wanawake watawaambia walioamini: Tungojeni ili tutoe kwenye nuru yenu...} mpaka mwisho wa Aya.

# {141} Kisha akataja uthibitisho wa urafiki wandani wa wanafiki kwa makafiri na uadui wao kwa Waumini, kwa hivyo akasema: "Wale ambao wanawangoja." Yani wanangoja ile hali ambayo mtakayokuwa kwayo, na mtakayoiishia ya heri au ya shari. Wamekwisha itayarishia kila hali jawabu kulingana na unafiki wao. "Basi mkipata ushindi unaotoka kwa Mwenyezi Mungu wao husema: kwani hatukuwa pamoja nanyi?" Kwa hivyo, wanadhihirisha kwamba wako pamoja na Waumini kwa dhahiri na ndani, ili wasalimike kutokana na kashfa na shutuma. Na ili washiriki pamoja nao katika ngawira na Fayi (mali iliyopatikana bila ya vita kuwepo), na ili wapate ushindi kupitia kwao. "Na ikiwa ni sehemu ya makafiri kushinda," na Hakusema Fat-h, (yaani ushindi) wa kuendelea. Kwa sababu hawatakuwa na ushindi ambao ni chanzo cha ushindi wao wa kuendelea. Bali kikomo cha inavyowezafikia ni wao kuwa na sehemu (ya ushindi) isiyokuwa imara, kwa sababu ya hekima kutoka kwa Mwenyezi Mungu. Basi Iikiwa hilo, "wao huwaambia: Hatukuwa ni waweza wa kuwashinda." Yaani, hatukuwa na mamlaka juu yenu, "na tukawakinga na hawa Waumini." Yaani, wanajifanya kuwa walikuwa na uwezo wa kuizuia mikono yao dhidi yao, na kuwazuia kwao na Waumini kwa kila namna ya kuwazuia kama vile kuwapoteza, na kuwavunja moyo dhidi ya kupigana vita, na kuungana na maadui dhidi yao, na mengineyo katika yale yanayojulikana kutoka kwao. "Basi Mwenyezi Mungu atahukumu baina yenu Siku ya Qiyama," na awalipe Pepo wale wanaoamini kwa dhahiri na kwa ndani, na awaadhibu wanafiki wanaume na wanafiki wanawake, na washirikina wanaume na washirikina wanawake. "Wala Mwenyezi Mungu hatawapa makafiri njia ya kuwashinda Waumini." Yaani, kwa kuwapa mamlaka, na utawala juu yao. Bali halitaacha kundi katika Waumini kuwa na ushindi kwenye haki, hatawadhuru mwenye kuwaangusha wala mwenye kuwahalifu. Na hataacha Mwenyezi Mungu kuwafanyia Waumini miongoni mwa sababu za ushindi na kuzuia mamlaka ya makafiri , jambo ambalo linashuhudiwa kwa macho, hadi baadhi ya Waislamu ambao wanatawaliwa na makundi ya kikafiri wamebaki wameheshimiwa bila ya wao kugusa dini zao na wala hawawi duni kwao. Bali wana utukufu kamili kutoka kwa Mwenyezi Mungu. Basi ni za Mwenyezi Mungu sifa njema zote kwanzo na mwisho, kwa dhahiri na kwa ndani.

142. Hakika wanafiki wanamhadaa Mwenyezi Mungu, na hali ni Yeye ndiye mwenye kuwahadaa wao. Na wanapoinuka kusali huinuka kwa unyong'onyo, wanajionyesha kwa watu tu, wala hawamdhukuru Mwenyezi Mungu ila kidogo tu. 143. Wanayumba yumba baina ya huku na huko. Huku hawako na huko hawako. Na ambaye Mwenyezi Mungu amemwacha kupotea, kabisa hutompa njia.

# {142} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu wanafiki kwa sababu ya sifa zao mbaya na tabia za kuchukiza, na kwamba njia yao ni kumdanganya Mwenyezi Mungu. Yaani, kwa sababu ya imani waliyoidhihirisha, na kufuru waliyoificha, walifikiri kwamba alikuwa akieneza kinyume cha Mungu na hakujua wala hakuidhihirisha kwa waja Wake. Lakini ukweli ni kwamba Mungu anawadanganya. Kuwepo tu kwa hali yao hii na kutembea kwao ndani yake ni udanganyifu kwao wenyewe, na ni hadaa gani iliyo kubwa zaidi kuliko yule anayefanya juhudi ambayo inamrudia mwenyewe kwa kumdunisha, na udhalilifu, na kunyimwa na kuashiria katika asili yake ukosefu wa akili ya mmiliki wake. Ambapo aliunganisha kutotii na kuona ni nzuri, lakini alidhani ni sehemu ya sababu na udanganyifu? Kwa Mungu ni kile ambacho ujinga na tamaa humfanyia mmiliki wake! Miongoni mwa hadaa zake juu yao Siku ya Kiyama ni yale aliyoyataja Mwenyezi Mungu katika kauli yake. “Siku wanafiki, wanaume na wanaafiki wanawake, watawaambia walioamini: ‘Tungojeni ili tutoe kwenye nuru yenu. ’ Itasemwa: ‘Rudini nyuma yenu, na mtafute nuru.’ Kisha utawekwa ukuta baina yao, wenye mlango ambao ndani yake ni rehema, na nje yake kuna adhabu. Je hatukuwa pamoja nanyi..?} Mpaka mwisho wa Aya . Miongoni mwa sifa zao ni kuwa, "wanaposimama kuswali," wakisimama ndio utiifu mkubwa kabisa wa kivitendo, "wanasimama kwa uvivu." Kubaki nyuma, kuchukizwa na kufanya hivyo, na uvivu unatokana na hasara ya tamaa mioyoni mwao; Na lau kuwa nyoyo zao hazikuwa na matamanio ya Mwenyezi Mungu na yale aliyo nayo bila ya imani; hawakutoka kwa uvivu. "Wanawaona watu," Yaani, haya ndiyo yaliyomo ndani ya siri zao, na hii ndiyo chimbuko la matendo yao, unafiki wa watu. Wana nia ya kuwaona watu, kuwatukuza, na kuwaheshimu, lakini hawana ikhlasi kwa Mwenyezi Mungu. Kwa ajili hiyo, "hawamdhukuru Mwenyezi Mungu ila kidogo tu," kwa sababu nyoyo zao zimejaa unafiki. Kumkumbuka Mungu Mwenyezi na kukaa Naye kunaweza tu kufanywa na Muumini ambaye moyo wake umejaa upendo na ukuu wa Mungu.

# {143} "Wanayumba yumba baina ya huku na huko. Huku hawako na huko hawako." Yaani, kusitasita baina ya kundi la Waumini na kundi la makafiri, hakuna katika Waumini dhahiri wala siri, wala katika makafiri, dhahiri na siri. Waliwapa makafiri siri zao na Waumini dhahiri yao. Na huu ndio upotovu mkubwa kabisa unaoamuliwa. Ndiyo maana akasema: "Na ambaye Mwenyezi Mungu amempoteza, hamtapa njia." Yaani, hutapata njia ya kumwongoza au njia ya kuacha majaribu yake. Kwa sababu mlango wa rehema ulikuwa umefungwa kwake, na kisasi kilichukua nafasi yake. Maelezo haya ya kulaumiwa yanaashiria kwa onyo lao kwamba Waumini wana sifa ya kinyume cha uaminifu, kwa nje na ndani, na ikhlasi. Na kwamba wao si wajinga wa walicho nacho, na shughuli zao katika sala na ibada zao na kumdhukuru Mwenyezi Mungu mara kwa mara. Na kwamba wao wamewezeshwa na Mwenyezi Mungu na kuwaongoza kwenye njia iliyonyooka, basi na ajitokeze mwenye hekima katika mambo haya mawili, na achague lipi la kwanza kabisa Na Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kuombwa usaidizi.

144. Enyi mlioamini! Msiwafanye makafiri kuwa ndio wasaidizi wandani badala ya Waumini. Je, mnataka kumfanyia Mwenyezi Mungu hoja iliyo wazi juu yenu?

# {144} Alipota kuwa katika sifa za wanafiki ni kuwafanya makafiri kuwa ni marafiki wandani badala ya Waumini, akawakataza waja Wake Waumini kusifika kwa hali hii mbaya, na kufanana na wanafiki. Hili ni la lazima kwa sababu, "mpe Mungu mamlaka yaliyo wazi juu yako." Yaani, hoja iliyo wazi juu ya adhabu yako. Kwani ametuonya na kututahadharisha dhidi yake, na ametufahamisha maovu yaliyomo. Tabia yake baada ya hii inahitaji adhabu. Na [katika] Aya hii upo ushahidi wa ukamilifu wa uadilifu wa Mwenyezi Mungu, na kwamba Mwenyezi Mungu hamuadhibu yeyote kabla ya kuthibiti ushahidi dhidi yake. Ina onyo dhidi ya dhambi, kwani mwenye kuyafanya, humpa Mwenyezi Mungu mamlaka ya wazi juu yake.

145. Hakika, wanafiki watakuwa katika tabaka la chini kabisa katika Moto, wala hutompata yeyote wa kuwanusuru. 146. Isipokuwa wale waliotubu, na wakatengenea, na wakashikamana na Mwenyezi Mungu, na wakamfanyia Mwenyezi Mungu peke yake Dini yao, basi hao wako pamoja na Waumini. Na Mwenyezi Mungu atawapa Waumini ujira mkubwa. 147. Mwenyezi Mungu atafanyia nini kuwaadhibu ikiwa mtashukuru na mkaamini? Na Mwenyezi Mungu ndiye Mwenye kushukuru, Mwenye kujua.

# {145} Yeye Mtukufu anajulisha kuhusu hatima ya wanafiki kwamba wao watakuwa katika matabaka ya chini zaidi ya mateso, na hali mbaya zaidi za adhabu. Basi hao wako chini ya makafiri wengine wote. Kwa sababu, waliwashiriki katika kumkufuru Mwenyezi Mungu na kufanyia uadui Mitume wake, na wakawazidi kwa vitimbi na hadaa zao, na kuweza kuwafanyia Waumini aina nyingi za uadui kwa namna isiyotambulika wala kuhisiwa. Na wakaweza kupata kwa sababu ya hayo kuhukumiwa kwa hukumu za Uislamu na kustahiki yale ambayo hawakustahiki. Kwa hivyo, kwa sababu ya hayo na mfano wake, ndiyo wakastahiki adhabu kali kabisa. Na wala hawana mwokozi yeyote kutokana na mateso yake, wala wa kuwanusuru mwenye kuwazuia baadhi ya adhabu yake.

# {146} Na hili ni la jumla kwa kila mnafiki, isipokuwa yule ambaye Mwenyezi Mungu amemneemesha kutubia maovu. "Na wakatengenea" katika dhahiri zao na ndani yao. Na wakashikamana naye, na wakamkimbilia katika kuleta manufaa yao na kuwazuia madhara. "Na wakamfanyia peke yake dini yao" ambayo ni Uislamu, na imani, na ihsani "Mwenyezi Mungu." Basi wakaukusudia uso wa Mwenyezi Mungu kwa matendo yao ya dhahiri na ya ndani, na wakajisalimisha kutokana na kujionyesha na unafiki. Kwa hivyo, mwenye kusifika kwa sifa hizi "basi hawa wako pamoja na Waumini." Yani katika dunia hii, na kaburini, na Siku ya Qiyama. "Na Mwenyezi Mungu atawapa Waumini ujira mkubwa." Hakuna ajuaye namna ulivyo isipokuwa Mwenyezi Mungu. Miongoni mwa yale ambayo jicho halijawahi kuyaona, wala sikio haliwahi kuyasikia, wala hayajawahi kupita katika moyo wa mwanadamu yeyote. Na hebu tazama jinsi alivyotaja kushikamana na Yeye na kumfanyia Yeye tu dini kwa namna mahususi, pamoja na kwamba mawili haya yalijumuishwa katika kauli yake; "Na wakatengenea." Kwa sababu kushikamana naye na kumfanyia dini Yeye tu yanaingia katika kutengenea. Na hii ni kwa sababu ya kuhitajika zaidi kwa mawili hayo, hasa katika hali hii ngumu, ambayo unafiki ulikwisha imarika katika mioyo yao, na hauwezi kuondoshwa isipokuwa na kushikamana na Mwenyezi Mungu kwa nguvu na kudumu katika kumkimbilia na kumhitaji katika kuuzuia. Na kwamba kumfanyia Yeye tu kunapingana kabisa na unafiki. Kwa hivyo, kutaja mawili haya ni kwa sababu ya ubora wake, na kusimama kwa matendo ya dhahiri na ndani juu yake, na kwa sababu ya ugumu wa kuyahitaji mawili hayo katika hali hili. Na tafakari vipi ilipotaja kuwa hawa wako pamoja na Waumini, hakusema, "Na atawapa ujira mkubwa" pamoja na kwamba muktadha unawazungumzia wao. Bali alisema, "Na Mwenyezi Mungu atawapa Waumini ujira mkubwa." Kwa sababu, hii kanuni tukufu ni ya jumla ambayo Mwenyezi Mungu hajaacha kuirudia mara kwa mara katika Qur-ani, ikiwa muktadha unajadili baadhi ya mambo madogo. Na Mwenyezi Mungu akataka kwamba kuwe na thawabu au adhabu juu yake, na likawa hilo linaingia katika hayo na masuala mengine madogo yanayoingia ndani yake. Basi analiwekea thawabu kwa kukabiliana na ile hukumu ya jumla ambayo chini yake suala hilo dogo na mengineyo yanaingia, na ili mtu yeyote asifikirie kuwa hukumu hiyo ni mahususi kwa lile suala dogo tu. Na hili ni miongoni mwa siri za ajabu za Qur-ani. Kwa hivyo, mwenye kutubia miongoni mwa wanafiki yuko pamoja na Waumini, na ana malipo yao.

# {147} Kisha Yeye Mtukufu akajulisha kuhusu ukamilifu wa kutohitaji kwake, na upana wa ustahimilivu wake, na rehema yake, na wema wake. Akasema, "Mwenyezi Mungu atafanyia nini kuwaadhibu ikiwa mtashukuru na mkaamini?" Na hali ni kwamba Mwenyezi Mungu ni Mwenye kushukuru, Mwenye kujua. Anawapa wanaovumilia mizigo kwa ajili yake, wenye kudumu katika matendo, ni Mwingi wa malipo na mkunjufu wa wema. Na mwenye kuacha kitu kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, Mwenyezi Mungu atampa kilicho bora zaidi kuliko hicho. Na pamoja na haya, anajua dhahiri zenu na ndani yenu, na matendo yenu, na yale yanayotoka kwake (mja) ya kumkusudia Yeye tu na ukweli na kinyume cha hayo. Naye anataka toba kutoka kwenu, na kumnyenyekea, na kurudi kwake. Na mkirudi kwake, basi atafanyia nini kuwaadhabu? Kwani, yeye haponi kwa kuwaadhibu, wala hafaidiki na kuwatesa. Bali muasi hajidhuru isipokuwa mwenyewe, kama vile matendo ya mwenye kutii ni kwa ajili yake mwenyewe. Na shukrani ni kunyenyekea kwa moyo, na kukiri kwake neema ya Mwenyezi Mungu, na kusifu kwa ulimi yule anayeshukuriwa, na matendo ya viungo katika kumtii Yeye, na kwamba asijisaidie na neema yake katika kumuasi.

148. Mwenyezi Mungu hapendi kutajwa mabaya hadharani isipokuwa kwa aliyedhulumiwa. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kusikia, Mwenye kujua. 149. Mkidhihirisha wema au mkiuficha, au mkiyasamehe mabaya, basi hakika Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Muweza.

# {148} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba hapendi kutajwa mabaya hadharani; yani, anachukia hilo, na anaadhibu juu yake. Na hili linajumuisha maneno yote mabaya ambayo ni mabaya na yanahuzunisha. Kama vile kutukana, kukashifu, na kadhalika. Kwani hayo yote ni katika yale yaliyokatazwa, ambayo Mwenyezi Mungu anayachukia. Na maana yake isiyo ya moja kwa moja inaonyesha kwamba anapenda usemi mzuri. Kama vile utajo wake, na maneno mazuri na ya upole. Na kauli yake, "isipokuwa kwa aliyedhulumiwa." Yaani, yeye anaruhusiwa kumuapiza yule aliyemdhulumu, na kumlalamika juu yake, na kumsema ubaya waziwazi kwa yule aliyemsema yeye kwa ubaya waziwazi bila ya kumsingizia uongo, wala kumuongezea juu ya dhuluma yake, wala asiruke mipaka kwa kumtukana mtu asiyekuwa yule aliyemdhulumu. Na licha ya hayo, kusamahe kwake na kutomlipiza ni bora zaidi. Kama alivyosema Yeye Mtukufu, "Lakini mwenye kusamehe, na akasuluhisha, basi huyo ujira wake yako kwa Mwenyezi Mungu." "Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kusikia, Mwenye kujua." Na kwa kuwa Aya hii ilijumuisha maneno mabaya, na mazuri na yanayoruhusiwa, Yeye Mtukufu alijulisha kwamba Yeye ndiye Mwenye kusikia, hivyo anayasikia maneno yenu. Kwa hivyo, jihadharini kuzungumza jambo ambalo litamkasirisha Mola wenu Mlezi, naye awaadhibu [kwa hilo]. Na pia ndani yake kuna kuhimiza juu ya usemi mzuri. Anajua nia zenu na chanzo cha maneno yenu.

# {149} Kisha Yeye Mtukufu akasema, "Mkidhihirisha wema au mkiuficha," Na hili linajumuisha kila heri, ya kimaneno na ya kimatendo, ya dhahiri na iliyofichika, sawa iwe wajibu au inayopendekezwa. "Au mkiyasamehe mabaya, yaani, kutoka kwa yule anayewafanyia mabaya katika miili yenu, na mali zenu, na heshima zenu, basi msameheeni; kwani, malipo ni ya aina sawa na matendo. Kwa hivyo mwenye kusamehe kwa ajili ya Mwenyezi Mungu, Mwenyezi Mungu atamsamehe. Na mwenye kufanya wema, mwenyezi Mungu atamfanyia wema. Ndiyo maana akasema, "basi hakika Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kusamehe, Muweza." Yaani, Anasamehe makosa ya waja Wake na madhambi yao makubwa, hivyo Anawatandazia pazia lake, kisha Anaamiliana nao kwa msamaha Wake kamili unaotokana na uwezo Wake. Na katika Aya hii kuna mwongozo wa kufahamu maana ya majina ya Mwenyezi Mungu na sifa zake, na kwamba uumbaji na amri vinatokana na hayo, na yanataka hivyo. Na ndiyo maana anatoa sababu ya hukumu mbalimbali kwa majina mazuri sana kama katika Aya hii, alipotaja kufanya wema na kumsamehe aliyefanya ubaya. Akafungamanisha hilo na kutuelekeza katika kuyajua majina yake, na kwamba hilo linatutosheleza kutaja malipo yake maalum.

150. Hakika, wale wanaomkufuru Mwenyezi Mungu na Mitume wake, na wanataka kufarikisha baina ya Mwenyezi Mungu na Mitume wake, na wanasema: Wengine tunawaamini na wengine tunawakufuru. Na wanataka kushika njia iliyo kati ya hayo. 151. Hao ndio makafiri wa hakika. Na tumewaandalia makafiri adhabu ya kudunisha. 152. Na wale waliomwamini Mwenyezi Mungu na Mitume wake, wala hawakumfarikisha yeyote kati yao, hao atawapa ujira wao. Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu.

# {150} Hapa kuna makundi mawili ambayo yamebainika kwa kila mtu: Anayemwamini Mwenyezi Mungu na Mitume wake wote, na Vitabu vyake, na anayekufuru hayo yote. Na limebaki kundi la tatu: nalo ni yule anayedai kuwa anawaamini baadhi ya Mitume na si wengineo, na kwamba hii ni njia ya kumwepusha na adhabu ya Mwenyezi Mungu. Hakika hili si chochote isipokuwa ni matamanio tu. Kwani hawa wanataka kutofautisha kati ya Mwenyezi Mungu na Mitume wake. Kwa maana mwenye kumfanya Mwenyezi Mungu kuwa ndiye rafiki kwa hakika, basi atawafanya Mitume wake wote kuwa ndio marafiki wake; kwa sababu hilo ni katika ukamilifu kumfanya kwake kuwa rafiki. Na mwenye kumfanyia uadui yeyote katika Mitume wake; basi kwa hakika atakuwa amemfanyia uadui Mwenyezi Mungu na kuwafanyia uadui Mitume wake wote. Kama alivyosema Yeye Mtukufu "Ambaye ni adui wa Mwenyezi Mungu...} hadi mwisho wa Aya hizi. Na vivyo hivyo mwenye kumkufuru Mtume, basi atakuwa amewakufuru Mitume wote, bali hata yule Mtume ambaye anadai kuwa anamwamini.

# {151 - 152} Na kwa sababu ya hilo akasema, "Hao ndio makafiri wa hakika," na hilo ni kwa sababu ili isije ikadhaniwa kuwa cheo chao ni cha katikati ya Imani na ukafiri. Na sababu ya wao kuwa makafiri hata katika yale waliyodai kuwa wanayaamini; ni kwamba kila ushahidi uliowaelekeza kumwamini yule waliyemwamini ipo hiyo yenyewe, au mfano wake, au iliyo juu zaidi kuiliko kwa Nabii ambaye walimkufuru. Na kila dhana potofu wanayodai kumkashifu kwa nabii ambaye walimkufuru, basi ipo nyingine mfano wake au kubwa zaidi kuiliko hiyo kuhusiana na yule waliyemuamini. Basi haikubaki baada ya hayo, isipokuwa matamanio, upendo, na madai matupu ambayo kila mtu anaweza kuyakanusha na mfano wake. Na alipotaja kuwa hawa ndio makafiri wa hakika, akawataja adhabu inayowajumuisha wao na kila kafiri. Akasema, "Na tumewaandalia makafiri adhabu ya kudunisha;" kama walivyofanya kiburi katika kumwamini Mwenyezi Mungu, akawadunisha kwa adhabu chungu yenye hizaya. "Na wale waliomwamini Mwenyezi Mungu na Mitume wake." Na haya yanajumuisha kuamini kila alilolieleza Mwenyezi Mungu juu ya nafsi Yake, na kila waliloleta Mitume miongoni mwa habari na hukumu mbalimbali. Na hawakutofautisha baina ya yeyote katika Mitume wake, bali waliwaamini wote. Basi hii ndiyo imani ya hakika na yakini iliyojengeka juu ya ushahidi. "Hao atawapa ujira wao;" yaani malipo ya imani yao, yale yaliyotokana nayo ya matendo mema, na maneno mazuri, na tabia nzuri. Kila mmoja kulingana na hali yake. Na pengine hii ndiyo siri katika kufungamanisha malipo nao wenyewe. "Na Mwenyezi Mungu ni Mwingi wa kufuta dhambi, Mwenye kurehemu." Anafuta mabaya, na anakubali mema.

153. Watu wa Kitabu wanakuuliza uwateremshie kitabu kutoka mbinguni. Na kwa hakika, walikwisha muuliza Musa makubwa zaidi ya hayo. Walisema: Tuonyeshe Mwenyezi Mungu wazi wazi. Kwa hivyo, radi ikawapiga kwa dhuluma yao hiyo. Kisha wakamchukua ndama kumwabudu, baada ya kwisha wajia hoja zilizo wazi. Nasi tukasamehe hayo, na tukampa Musa hoja zilizo dhahiri. 154. Na tukanyanyua mlima juu yao kwa kufanya agano nao. Na tukawaambia: Ingieni mlangoni kwa kusujudu. Na tukawaambia: Msikiuke mipaka kuhusiana na Siku ya Sabato (Jumamosi). Na tukachukua kwao agano lililo madhubuti. 155. Basi kwa sababu ya kuvunja kwao agano zao, na kuzikufuru kwao ishara za Mwenyezi Mungu, na kuwauwa kwao Manabii bila ya haki, na kusema kwao: Nyoyo zetu zimefumbwa; bali Mwenyezi Mungu amezipiga muhuri kwa kufuru zao, basi hawaamini isipokuwa kidogo tu. 156. Na kwa kufuru zao na kusema kwao juu ya Maryam uongo mkubwa. 157. Na kusema kwao: Hakika, sisi tulimuua Masihi Isa, mwana wa Maryam, Mtume wa Mwenyezi Mungu. Nao hawakumuua wala hawakumsulubisha, bali walifananishiwa tu. Na hakika wale waliohitalifiana katika haya wamo katika shaka nayo. Wao hawana elimu yoyote nayo isipokuwa ni kufuata dhana tu. Wala hawakumuua kwa yakini. 158. Bali Mwenyezi Mungu alimwinua kwenda kwake, na hakika Mwenyezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye hekima. 159. Na hawi katika Watu wa Kitabu isipokuwa hakika atamuamini yeye kabla ya kufa kwake. Naye Siku ya Qiyama atakuwa shahidi juu yao. 160. Basi kwa sababu ya dhuluma ya wale waliotubu na kumrudia Mwenyezi Mungu (yani Mayahudi), tuliwaharimishia vitu vizuri walivyohalalishiwa. Na kwa sababu ya kuwazuilia kwao watu wengi na Njia ya Mwenyezi Mungu. 161. Na kuchukua kwao riba, na ilhali walikwisha katazwa hilo, na kula kwao mali ya watu kwa batili. Basi tumewaandalia makafiri katika wao adhabu chungu.

# {153 - 158} Swali hili lilitoka kwa Watu wa Kitabu kwa Mtume Muhammad - rehema na Amani zimshukie- kwa njia ya ukaidi na pendekezo, na kufanya kwao swali hili kuwa ndilo la kutegemea juu yake kuamini kwao au kukadhibisha kwao. Na hilo ni kwamba walimuuliza awateremshie Qur-ani kwa jumla moja, kama ilivyoteremka Taurati na Injili. Na hii ndiyo dhuluma kubwa zaidi kutoka kwao [na ujinga]. Kwa maana, Mtume ni mwanaadamu, mja anayeendeshwa, hana kitu mkononi mwake katika jambo hili, bali jambo lote ni la Mwenyezi Mungu. Yeye ndiye anayetuma na anateremsha Apendavyo kwa waja wake. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu Mtukufu kuhusu Mtume alipotaja Aya ambazo washirikina walipendekeza wakimwambia Muhammad, "Sema: Subhana Rabbi (Ametakasika Mola wangu Mlezi!) Kwani mimi sikuwa tu isipokuwa ni mwanaadamu na Mtume?" Na vile vile kufanya kwao cha kutofautisha baina ya haki na batili kuwa ni kuteremshwa Kitabu kwa ujumla au katika nyakati tofauti tofauti, ni madai matupu ambayo hayana ushahidi wowote juu yake, wala hayafai, wala hata hakuna fikira yoyote potovu. Ni wapi inapatikana katika bishara ya yeyote katika Manabii kwamba, Mtume atakayewajia na kitabu kilichoteremshwa nyakati tofauti tofauti, basi msimwamini wala msimsadiki? Bali kuteremshwa kwa Qur-ani hii sehemu sehemu kulikuwa kulingana na hali, kitu kunachoashiria utukufu wake na uangalizi wa Mwenyezi Mungu kwa wale ambao iliteremshwa kwao. Kama alivyosema Mwenyezi Mungu: "Na wakasema waliokufuru: Kwa nini hakuteremshiwa Qur'ani kwa jumla moja? Hayo ni hivyo ili tuuthibitishe moyo wako, na ndiyo tumeisoma kwa mafungu. Wala hawatakuletea mfano wowote, ila na Sisi tutakuletea (jawabu) kwa haki, na tafsiri iliyo bora." Alipotaja pingamizi lao batili, akajulisha kuwa hilo si jambo geni katika mambo yao. Bali ilikwisha tokea kwao utangulizi mbaya, ambao ni mkubwa zaidi kuliko hayo waliyomfanyia yule Mtume ambaye wanadai kuwa wanamwamini. Kama vile kumuuliza wamuone Mwenyezi Mungu kwa macho yao, na kumfanya kwao ndama kuwa ni mungu kumwabudu baada ya yale waliyoona kwa macho yao miongoni mwa Ishara ambazo hakuna mwingine aliwahi kuziona. Na kama vile kukataa kwao kukubali hukumu za Kitabu chao, ambacho ni Taurati mpaka mlima ulipoinuliwa kutokea juu ya vichwa vyao, na wakatishiwa kwamba ikiwa hawataamini, basi utaangushwa juu yao, kwa hivyo wakakubali hayo kwa kuyafungia macho tu. Na kwa imani ambayo inafanana na Imani ya kulazimishwa, na kama vile kukataa kwao kuingia kwenye milango ya kijiji walichoamrishwa kuingia hali ya kuwa wamesujudu, na kwa kuomba kufutiwa dhambi. Lakini walihalifu kauli na vitendo. Na kama vile kupita mipaka kwa wale waliopita mipaka kuhusiana na siku ya Sabato, basi Mwenyezi Mungu akawaadhibu kwa adhabu hiyo mbaya. Na kama vile kuchukua agano nzito kutoka kwao, lakini wakalitupa nyuma ya migongo yao, na wakakufuru Ishara za Mwenyezi Mungu, na wakawaua Mitume Wake bila ya haki. Na kama vile kusema kwao kuwa hakika walimuua Masihi Isa na wakamsulubisha, ilhali hawakumuua, wala hawakumuua. Bali walifananishiwa asiyekuwa yeye, kwa hivyo wakamuua asiyekuwa yeye na wakamsulubisha. Na kama vile kudai kwao kwamba nyoyo zao zimefungwa, hazielewi hayo unayowaambia, wala hawazifahamu. Na kama vile kuwazuilia watu njia ya Mwenyezi Mungu, kwa hivyo wakawazuilia haki, na kuwalingania kwa yale wanayoyaamini wao ya upotovu. Na kama vile kuchukua haramu na riba pamoja na Mwenyezi Mungu kuwakataza hayo, na kuyatilia mkazo. Basi wale waliofanya vitendo hivi haishangazi wao kumwomba Mtume Muhammad awateremshie kitabu kutoka mbinguni. Na njia hii ni katika njia bora zaidi za kujadiliana na mpinzani mwenye batili. Nayo ni kwamba, linapotokea pingamizi la batili kutoka kwa mpinzani, ambalo alilifanya kuwa ndilo jambo lenye shaka kwake na kwa mtu mwingine ili kuikataa haki, basi inapaswa kueleza katika hali yake ovu na matendo yake mabaya ambayo ni mabaya zaidi kuliko yale yaliyotoka kwake. Ili ajue kila mmoja kwamba, pingamizi hili linatoka kwenye bonde lile la kudharauliwa, na kwamba lina utangulizi ambao hili linawekwa pamoja nao. Kadhalika, kila upinzani wanaopinga kwa huo unabii wa Muhammad -rehema na amani ziwe juu yake - unaweza kukabiliwa na mfano wake au kitu chenye nguvu zaidi kuliko hicho katika unabii wa wale wanaodai kumwamini. Ili uovu wao utoshelezwe kwa hilo, na batili yao iweze kuangamizwa. Na kila hoja waliyoitumia katika kukiri kwao unabii wa yule waliyemwamini, basi hoja hiyo na mfano wake, na chenye nguvu zaidi kuiliko vinaashiria na kuthibitisha unabii wa Muhammad – rehema na amani ziwe juu yake. Na kwa kuwa makusudio ya kuhesabu yale ambayo Mungu ameyataja katika machukizo yao haya ni kuyakabili, hakuyapanua pahali hapa, bali aliyaashiria tu na akayaelekeza katika sehemu zake. Na aliyapanua katika isiyokuwa sehemu hii, katika sehemu ifaayo kwa ajili ya kuyapanua.

# {159} Na kauli yake, "Na hawi katika Watu wa Kitabu isipokuwa hakika atamuamini yeye kabla ya kufa kwake." Inawezekana kwamba kiwakilishi ‘kwake’ hapa katika kauli yake ‘kabla ya kufa kwake inarejea kwa Watu wa Kitabu. Basi kama hivi inakuwa maana yake ni kwamba kila mtu wa Kitabu ambaye anahudhuriwa na mauti na akayaona mambo kwa uhakika, yeye hapo atamwamini Isa, amani iwe juu yake, lakini ni imani isiyofaa; ni Imani ya kulazimishwa. Kwa hivyo yanakuwa maudhui ya hili ni tishio na onyo la adhabu ili wasiendelee katika hali hii ambayo wataijutia kabla ya kufa kwao. Basi itakuwaje hali yao siku ya kukusanywa kwao na kufufuliwa kwao? Na Inawezekana kwamba kiwakilishi katika kauli yake “kabla ya kufa kwake” kinamrejelea Isa, amani iwe juu yake. Kwa hivyo maana yake inakuwa, hakuna hata mmoja katika Watu wa Kitabu isipokuwa atamwamini Masihi, amani iwe juu yake, kabla ya kifo cha Masihi. Na hilo litakuwa wakati Saa itakapokaribia na kuonekana kwa dalili zake kuu. Kwani kuna Hadithi nyingi Sahihi kuhusu kuteremka kwake, amani iwe juu yake, katika mwisho wa umma huu. Atamuua Dajjal na atasimamisha kutoa kwa Jizya (kodi anayoitoa asiyekuwa Muislamu katika nchi ya Waislamu kwa ajili ya kupewa ulinzi), na Watu wa Kitabu watamuamini pamoja na Waumini. "Naye Siku ya Qiyama," Isa atakuwa shahidi juu yao. Atashuhudia dhidi yao kwa vitendo vyao, na je vinaafikiana na sheria ya Mwenyezi Mungu au hapana? Na hapo, hatashuhudia isipokuwa ubatili wa kila kitu walicho juu yake ambacho ni kinyume na sheria ya Qur-ani, na kwa yale aliyowalingania Muhammad – swala na amani ziwe juu yake. Tulijua hilo kwa sababu ya elimu yetu juu ya uadilifu kamili wa Masihi amani ziwe juu yake na ukweli wake, na kwamba yeye hatashuhudia isipokuwa haki, isipokuwa kwamba yale aliyoyaleta Muhammad-rehema na amani ziwe juu yake- ndiyo haki, na yasiyokuwa hayo ni upotovu na batili.

# {160 - 161} Kisha Yeye Mtukufu akajullisha kuwa aliwaharimishia Watu wa Kitabu mazuri mengi ambayo yalikuwa halali kwao, na katazo hili ni adhabu kwa sababu ya dhuluma yao na kupita kwao mipaka. Na kuwazuilia kwao watu njia ya Mwenyezi Mungu, na kuwazuia kwao uwongofu, na kwa kuchukua kwao riba ilhali walikatazwa hilo, kwa hivyo wakawanyima haki watu masikini ambao wanafanya biashara nao. Basi Mwenyezi Mungu akawaadhibu kwa adhabu sawa na waliyoyafanya na akawakataza kutumia vitu vingi vyema ambavyo vilikuwa halali kwao na vilivyokuwa vizuri. Ama mambo ambayo yameharamishwa kwa umma huu (umma wa Muhammad), yameharamishwa ili kuwatakasa kutokana na machafu ambayo yanaweza kuwadhuru katika dini yao na dunia yao.

162. Lakini waliobobea katika elimu miongoni mwao, na Waumini, wanayaamini yale yaliyoteremshwa juu yako, na yale yaliyoteremshwa kabla yako. Na wanaosimamisha Sala, na wakatoa Zaka, na wanaomuamini Mwenyezi Mungu na Siku ya Mwisho, hao tutawapa malipo makubwa.

# {162} Alipotaja makosa ya Watu wa Kitabu, akawataja wale waliosifiwa miongoni mwao, akasema, "Lakini wale waliobobea katika elimu?" Yaani, wale ambao elimu ilithibiti katika nyoyo zao, na yakini ikaimarika katika nyoyo zao, basi ikawaletea imani kamili ya jumla. "Yale yaliyoteremshwa juu yako, na yale yaliyoteremshwa kabla yako." Na ikawaletea matendo mema kama vile kusimamisha swala na kutoa zaka, ambayo ndiyo matendo bora zaidi. Na mawili hayo yamejumuisha kumpwekesha muabudiwa, na kuwafanyia wema waja. Na wakaiamini Siku ya Mwisho, kwa hivyo wakaihofu ahadi ya adhabu, na wakataraji ahadi ya mazuri. "Hao tutawapa malipo makubwa;" kwa sababu walijumuisha kati ya elimu, na imani, na matendo mema, na kuamini katika Vitabu vilivyotangulia na vilivyokuja baadaye, na Mitume waliotangulia na waliokuja baadaye.

163. Hakika Sisi tumekufunulia wahyi wewe kama tulivyomfunulia wahyi Nuhu na Manabii waliokuwa baada yake. Na tulimfunulia wahyi Ibrahim na Ismail na Is-hak na Yaakub na wanawe, na Isa na Ayub na Yunus na Harun na Suleiman, naye Daud tukampa Zaburi. 164. Na Mitume tuliokwisha kukuhadithia kabla yake, na Mitume wengine hatukukuhadithia. Na Mwenyezi Mungu alizungumza na Musa kwa maneno. 165. Mitume hao ni wabashiri na waonyaji, ili watu wasiwe na hoja juu ya Mwenyezi Mungu baada ya kuletewa Mitume. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye nguvu, Mwenye hekima.

# {163} Yeye Mtukufu anajulisha kwamba alimfunulia wahyi mja wake na Mtume wake miongoni mwa sheria tukufu na habari za kweli alizowafunulia Manabii hawa, amani iwe juu yao. Na katika hili kuna faida nyingi, miongoni mwake ni kuwa Muhammad – rehema na amani ziwe juu yake – si jambo geni miongoni mwa Mitume. Bali Mwenyezi Mungu aliwatuma Mitume kwa idadi kubwa kabla yake, na kikundi kikubwa. Kwa hivyo, kushangazwa na ujumbe wake, hakuna sababu yoyote isipokuwa ujinga au ukaidi. Na miongoni mwake ni kwamba alimfunulia kama alivyowafunulia wao miongoni mwa misingi na uadilifu walioafikiana juu yake, na kwamba wao kwa wao wanasadikishana, na wao kwa wao wanakubaliana. Na miongoni mwake ni kwamba Yeye ni wa aina moja na Mitume hawa. Basi na amzingatie mwenye kuzingatia kwa ndugu zake Mitume. Kwani wito wake ni wito wao, na maadili yao yanaafikiana, na chanzo chao ni kimoja, na lengo lao ni moja. Basi hakumlinganisha na wasiojulikana, wala na waongo, wala na wafalme madhalimu. Na miongoni mwake ni kwamba katika kuwataja Mitume hawa na kuwahesabu ni katika kuinua cheo chao na kuwasifu kwa ukweli, na kuwaeleza hali zao, jambo ambalo imani ya Muumini inazidi kwalo, na kuwapenda, na kufuata uwongofu wao, na kufuata nyendo zao, na kujua haki zao, na hilo linakuwa la kusadikisha kauli yake. "Salama iwe juu ya Nuhu katika walimwengu} {Amani iwe juu ya Ibrahim} {Amani iwe juu ya Ibrahim." "Amani iwe juu ya Musa na Harun." "Amani iwe juu ya Ilyas. Hakika hivyo ndivyo tunavyowalipa walio wema." Basi kila mwema ana sifa njema miongoni mwa watu kulingana na wema wake, na Mitume, hasa wale waliotajwa katika daraja la juu kabisa la wema. Na alipotaja kushiriki kwao katika wahyi wake, akataja kuwaboresha baadhi yao, kwa hivyo akataja kwamba alimpa Daudi Zaburi. Nacho ni kitabu kinachojulikana kilichoandikwa, ambacho Mwenyezi Mungu alimteua kwacho Daudi, amani iwe juu yake, kwa fadhila zake na heshima yake. Na kwamba alizungumza na Musa kwa maneno, yani kwa maneno ya moja kwa moja kutoka kwake kwenda kwake bila ya kupitia kwa mwingine, mpaka akawa maarufu kwa hili miongoni mwa walimwengu, na ikasemwa: Musa ambaye alizungumza moja kwa moja Mwingi wa Rehema.

# {164} Na akataja kwamba Mitume miongoni mwao kuna yule ambaye Mwenyezi Mungu alimsimulia kumhusu, miongoni mwao kunaye ambaye hakumsimulia kumhusu. Na hili linaashiria wingi wao.

# {165} Na kwamba Mwenyezi Mungu aliwatuma kuwaletea bishara njema - mwenye kumtii Mwenyezi Mungu na akawafuata - furaha ya kidunia na ya kiakhera, na kumuonya mwenye kumuasi Mwenyezi Mungu na kuwahalifu kwamba watapata taabu katika Nyumba hizi mbili; "ili watu wasiwe na hoja juu ya Mwenyezi Mungu baada ya kuletewa Mitume." Wakasema, 'hakutujia mbashiri yeyote wala mwonyaji.' Sema: 'Amekwisha wajia mbashiri na mwonyaji.' Basi hakuna hoja yoyote iliyobaki ya viumbe dhidi ya Mwenyezi Mungu. Kwa sababu aliwatuma mitume mmoja baada ya mmoja wakiwaelezea mambo ya dini yao, na radhi za Mola wao Mlezi, na ghadhabu zake, na njia za Pepo, na njia za Moto. Basi mwenye kukufuru miongoni mwao baada ya hayo, na asilaumu kabisa isipokuwa nafsi yake. Na hili ni katika ukamilifu wa nguvu zake Yeye Mtukufu na hekima yake. Na kwamba aliwatumia Mitume na akawateremshia vitabu, na hayo pia ni katika fadhila zake na wema wake. Kwa kuwa watu walikuwa wanawahitaji manabii vikubwa zaidi iwezekanavyo, kwa hivyo akaliondoa hitaji hilo. Basi ni zake Sifa njema na shukurani, na tunamuomba kama vile alivyoanzisha neema zake juu yetu kwa kuwatuma, kwamba aitimize juu yetu kwa kutuwezesha kufuata njia yao. Yeye hakika ndiye Mtoaji kwa wingi, Mkarimu.

166. Lakini Mwenyezi Mungu anayashuhudia yale aliyokuteremshia wewe. Aliyateremsha kwa elimu yake, na Malaika pia wanashuhudia. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa shahidi.

# {166} Ilipotajwa kuwa Mwenyezi Mungu aliteremsha wahyi kwa Mtume wake Muhammad -rehema na amani zimshukie - kama alivyowateremshia ndugu zake miognoni mwa Mitume. Akajulisha hapa juu ya kushuhudia kwake Yeye mtukufu juu ya utume wake na usahihi wa yale aliyokuja nayo. Na kwamba, "Aliyateremsha kwa elimu." Inawezekana kuwa yaliyokusudiwa ni, aliyateremsha hali ya kuwa yamejumuisha elimu Yake. Yaani, yenye elimu ya kimwenyezi Mungu, na hukumu za kisheria, na habari za kighaibu ambazo ni katika elimu ya Mwenyezi Mungu Mtukufu ambayo aliwafundisha waja wake. Na inawezekana kuwa yaliyokusudiwa ni, Aliyateremsha kutokana na elimu yake, na inakuwa katika hilo ishara na tanabihi juu ya ushahidi wake, na kwamba maana yake ni kwamba ikiwa Yeye Mtukufu aliiteremsha Qur-ani hii iliyojumuisha maamrisho na makatazo hali ya kuwa analijua hilo, basi anaijua hali ya aliyeiteremsha juu yake, na kwamba aliwalingania watu kwa hiyo. Kwa hivyo, mwenye kumuitikia, anamsadiki na anakuwa rafiki yake. Na mwenye kukakadhibisha na akamfanyia uadui, basi anakuwa adui yake, na akahalalisha mali yake na damu yake. Na Mwenyezi Mungu anampa uwezo, na anafuatanisha nusura yake, na anajibu maombi yake, na awaangusha maadui zake, na anawanusuru marafiki zake. Basi Je, kuna ushahidi mkubwa zaidi na mkuu zaidi kuliko ushahidi huu? Na haiwezekani kutoa dosari katika ushahidi huu isipokuwa baada ya kutia dosari katika elimu ya Mwenyezi Mungu, na uwezo wake na hekima yake. Na Mwenyezi Mungu Mtukufu kujulisha kuhusu ushahidi wa Malaika juu ya yale yaliyoteremshwa kwa Mtume wake, ni kwa sababu ya ukamilifu wa imani yao na utukufu wa hiki kilichoshuhudiwa. Kwani mambo makubwa hawayashuhudii isipokuwa walio maalum. Kama Mwenyezi Mungu Mtukufu alivyosema katika kushuhudia juu ya tauhidi. "Mwenyezi Mungu, na Malaika, na wenye elimu walishuhudia kuwa hakika hapana mungu isipokuwa Yeye, ndiye Mwenye kusimamisha uadilifu; hapana mungu isipokuwa Yeye, Mwenye nguvu, Mwenye hekima." "Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa shahidi."

167. Hakika, wale waliokufuru na wakaizuilia Njia ya Mwenyezi Mungu, hakika wamekwisha potea kupotea kwa mbali. 168. Hakika, wale waliokufuru na wakadhulumu, hakuwa Mwenyezi Mungu ni wa kuwafutia dhambi wala kuwaongoa njia. 169. Isipokuwa njia ya Jahannam. Humo watadumu milele. Na hayo kwa Mwenyezi Mungu ni mepesi.

# {167} Alipojulisha kuhusu kuwatuma Mitume, swala na salamu za Mwenyezi Mungu ziwashukie, na akajulisha kuhusu kumtuma wa mwisho wao, Muhammad, na akaushuhudia juu yake, na Malaika wake wakaushuhudia, basi ikalazimu kutokana na hilo kwamba jambo lililothibitika na kushuhudiwa lithibitishwe. Basi ikawajibika kuwasadiki na kuwaamini, na kuwafuata. Kisha akamuahidi adhabu mwenye kuwakufuru, akasema, "Hakika, wale waliokufuru na wakazuilia Njia ya Mwenyezi Mungu." Yaani, walijumuisha kati ya kukufuru wao wenyewe, na kuwazuia watu njia ya Mwenyezi Mungu. Na hawa [ndio] maimamu wa ukafiri na walinganiaji katika upotovu. "Hakika wamekwisha potea kupotea kwa mbali," na ni upotovu gani mkubwa zaidi ya upotovu wa mwenye kujipotoa mwenyewe na akawapotoa wengine. Basi akarejea na dhambi mbili hizo, na akarudi na hasara mbili hizo, na akakosa uwongofu huo uwili?

# {168 - 169} Ndiyo maana akasema, "Hakika, wale waliokufuru na wakadhulumu." Na dhuluma hii ni ziada juu ya ukafiri wao, vinginevyo, wakati dhuluma inatajwa bila ya kufungiwa, basi ukafiri unaingia ndani yake. Na kilichomaanishwa na dhuluma hapa ni matendo ya ukafiri na kuzama ndani yake. Basi hawa wako mbali na kufutiwa dhambi, na kuongolewa kwenye njia iliyonyooka. Na ndiyo maana akasema, “Hakuwa Mwenyezi Mungu ni wa kuwafutia dhambi wala kuwaongoa njia. Isipokuwa njia ya Jahannamu.” Na kufutiwa dhambi kwao na kuongolewa hakukuwezekana kwa sababu waliendelea na uasi wao na wakazidi katika ukafiri wao, kwa hivyo nyoyo zao zikapigwa muhuri na zikawafungikia njia za uwongofu kwa sababu ya yale waliyoyachuma, na Mola wako si mwenye kuwadhulumu waja wake. "Na hayo kwa Mwenyezi Mungu ni mepesi." Yaani, Mwenyezi Mungu hawajali kwa sababu hawaifailii heri, wala haiendani nao isipokuwa hali waliyojichagulia wenyewe.

170. Enyi Watu! Hakika, amekwisha wajia Mtume huyu kwa haki kutoka kwa Mola wenu Mlezi. Basi aminini, ndiyo heri kwenu. Na mkikufuru, basi hakika ni vya Mwenyezi Mungu vilivyo katika mbingu na duniani. Na hakika Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua, Mwenye hekima.

# {170} Yeye Mtukufu anawaamrisha watu wote kwamba wamwamini mja wake na Mtume wake Muhammad -rehema na amani ziwe juu yake, - na akataja sababu yenye kufanya kumwamini na faida ya kumwamini, na madhara ya kutoamini. Sababu yenye kufanya ni kujulisha kwake kwamba aliwajia kwa haki. Yani, Kuja kwake ni kwenyewe ni haki, na aliyokuja nayo miongoni mwa Sheria ni haki. basi mwenye akili timamu anajua kwamba watu kubaki katika ujinga wao wakitangatanga ovyo katika ukafiri wao na wakisitasita katika utume yalikwishawakatika, na hayafailii hekima ya Mwenyezi Mungu na rehema zake. Basi katika hekima yake na rehema Yake kuu ni huko kutuma kwenywe kwa Mtume kwao ili awajulishe uwongofu kutokana na upotofu, na makosa kutokana na usahihi. Basi kwa Kuangalia tu katika utume wake ni ushahidi wa uhakika juu ya usahihi wa unabii wake, na vile vile kuangalia katika kile alichokuja nacho miongoni mwa sheria tukufu, na njia iliyonyooka. Kwani ina habari za ghaibu zilizopita na zijazo, na habari juu ya Mwenyezi Mungu na juu ya Siku ya Mwisho ambazo haziwezi kuzijua isipokuwa kwa wahyi na utume, na yaliyo ndani yake miongoni mwa maamrisho kuhusu kila heri, na kutengenea, na uwongofu, na uadilifu, na ihsani, na ukweli, na wema , na kuunga uhusiano, na tabia njema. Na miongoni mwa kukataza maovu, uharibifu, na kupita mipaka, na dhuluma, na tabia mbaya, na uwongo, na kuwaasi wazazi, ambayo kwayo mtu anakuwa na uhakika kwamba yanatoka kwa Mwenyezi Mungu. Na kila mja anavyozidi ufahamu kupitia hayo, ndivyo kila inavyozidi Imani yake na yakini yake. Basi hii ndiyo sababu inayomwita mja kwenye imani. Na Ama manufaa katika kuamini, basi alijulisha kuwa hilo ni heri "kwenu." Nayo heri ni kinyume cha uovu. Basi Imani ni bora kwa Waumini katika miili yao, na nyoyo zao, na roho zao, na dunia yao na akhera yao. Na hilo ni kwa sababu ya yale yanayoambatana nayo miongoni mwa masilahi na faida. Kwa hivyo, kila thawabu ya sasa na ya baadaye ni katika matunda ya imani. Kwa hivyo, nusura na wongofu, na elimu na matendo mema, na furaha, na Pepo na yale yaliyo miongoni mwa neema, hayo yote ni kwa sababu ya imani. Kama vile taabu ya kidunia, na ya kiakhera ni kutokana na kutoamini au upungufu wake. Na Ama madhara ya kutomwamini yeye – Mwenyezi Mungu amfikishie rehema na amani; - basi hayo yanajulikana kuwa kinyume cha matokeo ya kumwamini Yeye na kwamba, mja hamdhuru yeyote isipokuwa nafsi yake mwenyewe. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujitosha, na uasi wa muasi haumdhuru. Ndio maana akasema, "Hakika ni vya Mwenyezi Mungu vyote vilivyomo mbinguni na katika ardhi." Yaani, kila mtu ni kiumbe chake, mali yake, na chini ya usimamizi na udhibiti wake. "Na Mwenyezi Mungu ni Mjuzi wa kila kitu," "Mwenye hekima" katika uumbaji wake na amri zake. Yeye ndiye Mjuzi wa nani anayestahiki uwongofu na majaribio, Mwenye hekima katika kuweka uwongofu na majaribu pahali pake panapostahiki.

171. Enyi Watu wa Kitabu! Msipite kiasi katika dini yenu, wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu isipokuwa haki tu. Hakika, Masihi Isa mwana wa Maryam ni Mtume wa Mwenyezi Mungu, na neno lake tu alilomfikishia Maryam, na ni roho iliyotoka kwake. Basi Muaminini Mwenyezi Mungu na Mitume wake. Wala msiseme: Utatu. Komekeni! Itakuwa heri kwenu. Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mungu mmoja tu. Ametakasika Yeye na kuwa na mwana. Ni vyake Yeye vyote vilivyo katika mbingu na vilivyo katika ardhi. Na Mwenyezi Mungu anatosha kuwa Mtegemewa.

# {171} Mwenyezi Mungu Mtukufu anawakataza Watu wa Kitabu kupita kiasi katika Dini inayovuka. Nalo ni kupita kiwango na kiasi kinachoruhusiwa kisheria na kufikia yale ambayo hayaruhusiwi kisheria. Na hilo ni kama walivyosema Wakristo katika kupita kwao kiasi juu ya Isa, amani iwe juu yake, na kumnyanyua zaidi ya nafasi ya unabii na utume hadi kwenye nafasi ya umola ambao haufailii asiyekuwa Mwenyezi Mungu. Vile vile kudunisha hadhi na kupuuza vimeharamishwa; basi kupita kiasi pia ni vivyo hivyo. Na ndiyo maana akasema, "wala msiseme juu ya Mwenyezi Mungu isipokuwa haki tu ." Na maneno haya yanajumuisha mambo matatu, mambo mawili yametakazwa, nayo ni kusema uongo juu ya Mwenyezi Mungu na kusema bila ya elimu katika majina yake, na sifa zake, na vitendo vyake, na sheria yake, na mitume wake. Na la tatu limeamrishwa [kufanywa], nalo ni kusema ukweli katika mambo haya. Na kwa kuwa hii ni kanuni ya jumla kabisa, na kwamba muktadha unaomhusu Isa, amani iwe juu yake, ni andiko juu ya kusema haki kumhusu kinyume na njia ya Uyahudi na Ukristo. Akasema, "Hakika, Masihi Isa mwana wa Maryamu ni Mtume wa Mwenyezi Mungu. Yaani, mwisho wa Masihi amani iwe juu yake, na kiwango cha juu zaidi katika daraja za ukamilifu anachoweza kufikia ni hali ya juu kabisa inayokuwa ya viumbe, ambayo ni daraja ya utume, ambayo ndiyo daraja ya juu zaidi na thawabu tukufu zaidi. Na kwamba yeye ni “neno lake tu alilomfikishia Maryam.” Yani neno ambalo Mwenyezi Mungu alizungumza kwalo, na kwalo akawa Isa, naye hakuwa ndiye hilo neno, bali alikuwa kwa hilo. Na hili ni katika mlango wa kuambatanisha kwa ajili ya kuheshimu na kutukuza, na vile vile kauli yake, "Na ni roho iliyotoka kwake." Yaani, miongoni mwa roho ambazo aliziumba na akazikamilisha kwa sifa njema na maadili kamilifu. Mwenyezi Mungu alimtuma roho wake, Jibril, amani iwe juu yake, na akapuliza katika uke wa Maryam, amani iwe juu yake. Naye akashika mimba ya Isa amani iwe juu yake kwa idhini ya Mwenyezi Mungu. Kwa hivyo, alipobainisha uhakika wa Isa , amani iwe juu yake, akawaamrisha Watu wa Kitabu kumwamini Yeye na Mitume wake, na akawakataza kumfanya Mwenyezi Mungu kuwa ni wa tatu katika Utatu. Mmoja wao ni Isa, na wa pili ni Maryam. Basi hivi ndivyo walivyosema Wakristo, Mwenyezi Mungu aliwalaani. Kwa hivyo akawaamrisha waache, na akajulisha kwamba hilo ni heri kwao. Kwa sababu hiyo ndiyo inayobakia tu kwamba ndiyo njia ya wokovu, na isiyokuwa hiyo, hiyo ni njia ya maangamivu. Kisha akajitakasa kutokana na washirika na mwana, akasema, "Hakika, Mwenyezi Mungu ni Mungu mmoja tu." Yaani, Yeye ndiye wa kipekee katika uungu, ambaye haifai ibada isipokuwa kwa ajili yake. "Subahanahu;" yaani, yuko mbali na machafu (mabaya) na ametakasika, "kuwa na mwana." Kwa sababu, "Ni vyake Yeye vyote vilivyo katika mbingu na vilivyo katika ardhi." Kila kitu ni miliki yake, vinamhitaji Yeye. Basi haiwezekani kwamba awe na mshirika miongoni mwao au mwana. Na alipojulisha kuwa Yeye ndiye Mmiliki wa ulimwengu wa juu na wa chini, na akajulisha kuwa Yeye ndiye anayesimamia masilahi yao ya kidunia na ya kiakhera, na anayevihifadhi [na atawalipa] juu yake Yeye Mtukufu.

172. Masihi hatajiinua juu zaidi kuwa mja wa Mwenyezi Mungu, wala Malaika waliowekwa karibu. Na mwenye kujiinua juu zaidi ya kumuabudu Yeye Mwenyezi Mungu na akafanya kiburi, basi atawakusanya wote kwake. 173. Basi wale walioamini na wakatenda mema, atawalipa ujira wao kikamilifu, na atawazidishia katika fadhila yake. Na ama wale waliojiinua juu, na wakafanya kiburi, basi atawaadhibu adhabu chungu. Wala hawajitapa kando na Mwenyezi Mungu rafiki mwandani wala wa kuwanusuru.

# {172} Mwenyezi Mungu Mtukufu alipotaja kupita kiasi kwa Wakristo kuhusiana na Isa, amani iwe juu yake, na akataja kuwa yeye ni mja wake na Mtume wake. Akataja hapa kwamba yeye hawezi kujiinua juu na kuacha kumwabudu Mola wake Mlezi. "Wala Malaika waliowekwa karibu." Basi akawatakasa kutokana na kujiinua juu ya ibada. Na kuwatakasa kutokana na kiburi ni katika mlango wa linalofaa zaidi. Na kukanusha jambo ndani yake kuna kuthibitisha kinyume chake. Yaani Isa na Malaika waliowekwa karibu wanataka kumwabudu Mola wao Mlezi, na wanaipenda, na wanaifanyia juhudi kulingana na hali zao. Kwa hivyo hilo likawaletea heshima kubwa na kufaulu kukubwa. Na hawakujiinua juu kuwa waja wa umola wake wala uungu wake, bali waliona kulihitajia hilo juu ya kila kuhitaji. Na wala isidhaniwe kwamba kumwinua Isa au asiyekuwa yeye miongoni mwa viumbe ni juu ya daraja lake ambalo Mwenyezi Mungu alimteremsha hapo, na kwamba kuinuka kwake juu ya ibada ni ukamilifu. Bali huo ndio upungufu wenyewe, na ni kitu cha kukashifiwa na kuadhabiwa. Na kwa sababu hii, akasema, "Na mwenye kujiinua juu zaidi ya kumuabudu Yeye Mwenyezi Mungu na akafanya kiburi, basi atawakusanya wote kwake." Yaani, atawakusanya viumbe vyote kwake, wale wanaojiinua juu, na wale wanaotakabari, na waja wake Waumini, kisha atahukumu baina yao kwa hukumu yake ya uadilifu, na malipo yake ya kupambanua.

# {173} Kisha akaeleza kwa kina hukumu yake kuhusiana nao, akasema, "Basi wale walioamini na wakatenda mema." Yaani, waliiunganisha kati ya imani iliyoamrishwa na kutenda mema, miongoni mwa wajibu mbalimbali na yaliyopendekezwa katika haki za Mwenyezi Mungu na haki za waja wake. "Atawalipa ujira wao kikamilifu," yaani malipo ambayo aliyaweka juu ya matendo kila mmoja kulingana na Imani yake na vitendo vyake. "Na atawazidishia katika fadhila yake," miongoni mwa malipo ambayo matendo hayakuchuma, wala vitendo vyao havikuyafikia, wala hayakuwaingia nyoyoni mwao. Na iliingia katika hilo kila kitu kilicho ndani ya Pepo miongoni mwa vyakula, na vinywaji, na mambo ya ndoa, na mambo ya kutazama, na furaha, na starehe ya moyo na roho, na starehe ya ya mwili. Bali inaingia katika hilo kila heri ya kidini na ya kidunia iliyowekwa juu ya imani na matendo mema. "Na ama wale waliojiinua juu, na wakafanya kiburi,"yaani, kuhusiana na kumwabudu Mwenyezi Mungu Mtukufu, "basi atawaadhibu adhabu chungu." Nayo ni hasira ya Mwenyezi Mungu na ghadhabu yake, na Moto uliookwa ambao utaingia nyoyoni. "Wala hawajitapa kando na Mwenyezi Mungu rafiki mwandani wala wa kuwanusuru." Yaani, hawatapata yeyote miongoni mwa viumbe atakayewafanya kuwa marafiki ili wafikie wanayoyataka, wala hata wa kuwanusuru ili awazuie kutokana na yale yenye kuogopwa. Bali aliwaachilia mbali Mwingi wa rehema, na akawaacha katika adhabu yao wadumu humo. Na kile alichohukumu Yeye Mtukufu, basi hakuna mwenye kurudisha hukumu yake, wala mwenye kubadilisha majaaliwa yake.

174. Enyi watu! Hakika umekwisha wafikia ushahidi kutoka kwa Mola wenu Mlezi, na tumewateremshia Nuru iliyo wazi. 175. Ama wale waliomwamini Mwenyezi Mungu, na wakashikamana naye, basi atawaingiza katika rehema itokayo kwake, na fadhila, na atawaongoa kwenye Njia iliyonyooka.

# {174} Yeye Mtukufu anawabainishia neema yake watu wote kwa sababu ya kile alichowafikishia miongoni mwa ushahidi wa uhakika na nuru iliyo wazi, ili kusimamisha hoja juu yao na kuwabainishia njia ya uwongofu. Akasema, "Enyi watu! Hakika umekwisha wafikia ushahidi kutoka kwa Mola wenu Mlezi." Yaani, hoja za uhakika juu ya haki, zenye kuibainisha, na kuiweka wazi, na zinabainisha kinyume chake. Na hili linajumuisha ushahidi wa kiakili na wa kimaandiko, na ishara za upeo wa macho na za kisaikolojia, "utawaonyesha Ishara zetu katika upeo wa mbali na katika nafsi zao wenyewe mpaka iwabainikie kwamba haya ni kweli." Na katika kauli yake, "Kutoka kwa Mola wenu Mlez,"} kuna kinachoonyesha utukufu wa ushahidi huu na ukubwa wake. Kwa kuwa umetoka kwa Mola wenu Mlezi aliyekulea kwa malezi ya kidini na ya kidunia. Na katika malezi yake kwenu amabyo anasifiwa kwa huo, na kushukuriwa ni kwamba aliwafikishia hoja zilizo wazi ili awaongoze kwazo kwenye Njia iliyonyooka yenye kufikisha katika Mabustani yenye neema. Na akateremsha "kwenu nuru iliyo wazi." Nayo ni Qur-ani hii tukufu, ambayo imejumuisha elimu za watu wa mwanzo na wa mwisho, na habari za kweli, zenye manufaa, na amri ya kila uadilifu, na wema, na heri, na kukataza kila dhuluma na uovu. Basi Watu wako katika giza ikiwa hawajaiangaza kwa nuru zake. Na katika taabu kubwa ikiwa hawatachukua katika heri yake.

# {175} Lakini watu waligawanyika kulingana na kuiamini Qur-ani na kunufaika nayo sehemu mbili: "Ama wale waliomuamini Mwenyezi Mungu," yaani, walikiri kuwepo Kwake, na kusifika kwake na kila sifa kamili, na kutakasika kwake na kila upungufu na kasoro. "Na wakashikamana naye," yaani, walikimbilia kwa Mwenyezi Mungu, na wakamtegemea, na wakajiweka mbali na hila zao na uwezo wao, na wakaomba msaada kwa Mola wao Mlezi. "Basi atawaingiza katika rehema itokayo kwake, na fadhila." Yaani atawafunika kwa rehema maalum, na awawezeshe mema, na awalipe malipo mengi, na awaepushe na balaa na machukizo. "Na atawaongoa kwenye Njia iliyonyooka." Yaani, awawezeshe kufikia elimu na matendo,kuijua haki na kuifanyia kazi. Yaani, na mwenye kutomwamini Mwenyezi Mungu, na kushikamana naye, na kushikamana na Kitabu chake, atawazuia rehema yake, na atawaharamishia fadhila yake, na awaachie nafsi zao, kwa hivyo hawakuongoka. Bali walipotea upotovu ulio wazi; kama adhabu kwao kwa sababu ya kuacha kwao imani, basi wakaambulia patupu na kunyimwa. Tunamuomba Mwenyezi Mungu Mtukufu msamaha, na afia, na salama.

176. Wanakuuliza hukumu ya kisheria, sema: Mwenyezi Mungu anawapa hukumu ya kisheria juu ya kalala (mtu aliyekufa bila ya kuacha mzazi wala mwana. Ikiwa mtu amekufa, naye hana mwana, lakini anaye dada, basi huyo atapata nusu ya alichokiacha. Naye (mwanamume) atamrithi (dada yake) ikiwa hana mwana. Na ikiwa wao ni madada wawili, basi watapata theluthi mbili za alichokiacha. Na wakiwa ndugu wanaume na wanawake, basi wa kiume atapata sehemu iliyo sawa na ya wa kike wawili. Mwenyezi Mungu anawabainishia ili msipotee. Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua kila kitu.

# {176} Mwenyezi Mungu Mtukufu alijulisha kwamba watu walimuuliza Mtume wake – rehema na amani ziwe juu yake – hukumu ya kisheria kuhusiana na Kalala. Hii ni kwa ushahidi wa kauli yake, "sema: Mwenyezi Mungu anawapa hukumu ya kisheria juu ya kalala.” Naye ni maiti anayekufa na hana wana wa kutoka kwa mgongo wake, wala mwana wa mwana wa kiume, na baba, wala babu. Na ndiyo maana akasema, "Ikiwa mtu amekufa, naye hana mwana," yaani, hakuna wa kiume wala wa kike, wala mwana wa kutoka katika mgongo wake wala mwana wa mwana wa kiume. Na vile vile, ikiwa hana baba kwa Ushahidi kwamba aliwarithisha kaka na madada kwa pamoja hawarithi wakiwa pamoja na baba. Basi akifa ilhali hana mwana wala baba, "lakini anaye dada," yaani, wa kwa baba na mama, au wa kwa baba tu, na sio wa kwa mama kwa kuwa hukumu Yake ilikwisha tangulia. "Basi huyo atapata nusu ya alichokiacha," yaani nusu cha alichoacha kaka yake. Kama vile pesa, na mali isiyohamishika, na vyombo, na visivyokuwa hivyo. Na hilo ni baada ya deni na wasia kama ilivyotangulia. "Naye," yaani, kaka yake wa kwa baba na mama au wa kwa baba tu, "atamrithi" (dada yake) ikiwa hana mwana." Na wala hakuwekewa urithi maalumu kwa sababu yeye hukuchua chote kilichosalia, basi atachukua mali yake yote ikiwa hakuna mrithi mwenye kifungu maalum si anayeshiriki naye au atachukua kile kilichoachwa na mafungu ya urithi. "Na ikiwa wao ni madada wawili," na zaidi, "basi watapata theluthi mbili za alichokiacha. Na wakiwa ndugu wanaume na wanawake," yaani, ikiwa wa kiume na wa kike ambao si wa kwa mama watajumuika. "Basi wa kiume atapata sehemu iliyo sawa na ya wa kike wawili." Basi fungu la wa kike linaanguka, na kaka zao wanachukua mafungu mawili ya kwa wa kike mmoja. "Mwenyezi Mungu anawabainishia ili msipotee." Yaani, anawabainishia hukumu zake mnazohitaji, na anawawekea wazi na anawaelezea kutokana na fadhila zake na wema wake, ili muongoke kwa ubainisho wake [na mfanyie kazi] hukumu zake. Na ili msipotee kutoka katika Njia iliyonyooka, kwa sabbau ya ujinga wenu na kutojua kwenu. "Na Mwenyezi Mungu ni Mwenye kujua kila kitu." Yaani, anayajua ya ghaibu na ya dhahiri, na mambo yaliyopita na yajayo, na Anajua haja zenu juu ya kubainishiwa kwake, na kuwafundisha kwake, kwa hivyo Anawafundisha kutoka katika elimu yake ambayo itawafaa daima katika kila nyakati na mahali popote. Mwisho wa Tafsiri ya Surat An-Nisa. Basi Sifa njema na shukrani ni za Mwenyezi Mungu.

***