تفسير سوره ي ضحي

مکي و 11 آيه است.

بسم الله الرحمن الرحيم

وَالضُّحَى سوگند به آغاز روز ، وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَى و سوگند به شب چون آرام و در خود شود ، مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى که ، پروردگارت تو را ترک نکرده و بر تو خشم نگرفته است وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَّكَ مِنَ الْأُولَى هر آينه آخرت براي تو بهتر از دنياست. وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى به زودي پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خشنود شوي. أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى آيا تو را يتيم نيافت و پناهت داد ? وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى آيا تو را گمگشته نيافت و هدايتت کرد ? وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى آيا تو را درويش نيافت و توانگرت گردانيد ? فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ پس يتيم را ميازار ، وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ و گدا را مران ، وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ و از نعمت پروردگارت سخن بگوي.

# (1 - 3) خداوند به روشنایی روز به هنگام چاشت سوگند یاد می‌کند و به تاریکی شب که همه جا را فرامی‌گیرد، که به پیامبرش صلی الله علیه وسلم توجّه دارد. پس فرمود: (﴿مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ﴾) پروردگارت تو را مورد توجه و عنایت قرار داده، و رها و فراموش نکرده است، بلکه همواره تو را به بهترین و کامل‌ترین صورت پرورش می‌دهد و مقام تو را بالا می‌برد. (﴿وَمَا قَلَىٰ﴾) و خداوند از وقتی که تو را دوست داشته، هیچ‌گاه از تو متنفر نشده است. و نفی این به مثابۀ ضد آن است، و نفی محض، مدح به حساب نمی‌آید مگر اینکه متضمن ثبوت کمال باشد، و حالت و وضعیت گذشته و حال پیامبر صلی الله علیه وسلم کامل‌ترین حالت می‌باشد؛ خداوند او را دوست داشته و به این دوستی و محبت ادامه داده است، و او را از پلّه‌های کمال بالا برده و همواره به او توجه داشته است.

# (4) و اما نسبت به وضعیت آیندۀ ایشان فرمود: (﴿وَلَلۡأٓخِرَةُ خَيۡرٞ لَّكَ مِنَ ٱلۡأُولَىٰ﴾) یعنی تمامی حالت‌های آیندۀ تو از گذشته بهتر است. و پیامبر همچنان مقامش بالا می‌رفت، و خداوند دین او را قدرت می‌داد، و او را بر دشمنانش پیروز می‌گرداند، و حالات او را سامان می‌داد تا اینکه چشم از جهان فرو بست، و به مقام و حالتی رسید‌ه بود و به آرامش و سرور و فضایل و نعمت‌هایی دست یافته بود که گذشتگان و آیندگان به آن نرسیده‌اند.

# (5) و در آخرت نیز خداوند فضایل و نعمت‌هایی به او خواهد داد که به هیچ احدی نخواهد داد. بنابراین فرمود: (﴿وَلَسَوۡفَ يُعۡطِيكَ رَبُّكَ فَتَرۡضَىٰٓ﴾) و پروردگارت [آنقدر] به تو نعمت خواهد داد که خشنود می‌گردی؛ نعمتی که خداوند به او می‌دهد، فقط با این جمله کامل و فراگیر قابل تعبیر است.

# (6 - 8) سپس خداوند از حالات ویژۀ پیامبر و منتی که خداوند بر او نمود خبر داد، و فرمود: (﴿أَلَمۡ يَجِدۡكَ يَتِيمٗا فَ‍َٔاوَىٰ﴾) آیا یتیم نبودی که خداوند تو را جای داد؟! پیامبر پدر و مادرش را از دست داده بود، و خداوند او را تحت کفالت پدربزرگش عبدالمطلب قرار داد، سپس وقتی عبدالمطلب درگذشت، عمویش ابوطالب سرپرستی او را به عهده گرفت تا اینکه خداوند با یاری خویش و مؤمنان او را کمک کرد. (﴿وَوَجَدَكَ ضَآلّٗا فَهَدَىٰ﴾) و تو در حالی بودی که کتاب و ایمان را نمی‌دانستی، پس خداوند آنچه را نمی‌دانستی به تو آموخت، و تو را بر انجام بهترین کارها و رفتارها توفیق داد. (﴿وَوَجَدَكَ عَآئِلٗا فَأَغۡنَىٰ﴾) و تو فقیر بودی و خداوند تو را به وسیلۀ فتح شهرها و برخوردار نمودن از خراج آنها ثروتمند کرد. پس کسی که این کمبودها را از تو دور کرده است، هر عیب و کمبودی را از تو دور خواهد کرد. پس در مقابل کسی که تو را توانگر ساخته و پناهت داده و یاری‌ات کرده و هدایتت نموده است، سپاسگزار باش.

# (9 - 11) بنابراین فرمود: (﴿فَأَمَّا ٱلۡيَتِيمَ فَلَا تَقۡهَرۡ﴾) با یتیم بدرفتاری مکن و او را گرامی بدار، و آنچه برایت میسّر است به او ببخش، و با او چنان رفتار کن که دوست داری بعد از [مرگ] خود با پسرت آن‌گونه رفتار شود. (﴿وَأَمَّا ٱلسَّآئِلَ فَلَا تَنۡهَرۡ﴾) و با سخن بد و اخلاق تند با گدا برخورد مکن، و آنچه در توان داری به او بده، یا به خوبی او را برگردان. و کسی که گدایی می‌کند و مال می‌خواهد، و کسی که دانش می‌جوید در این داخل هستند. بنابراین معلم باید با دانش‌آموز رفتار خوبی داشته باشد و او را گرامی بدارد و با مهربانی با او رفتار نماید؛ چون مهربانی با دانش‌آموز او را یاری می‌کند تا به هدفش برسد، و بزرگداشت کسی است که برای نفع بندگان و آبادی تلاش می‌نماید. (﴿وَأَمَّا بِنِعۡمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثۡ﴾) و نعمت‌های پروردگارت را ـ که شامل نعمت‌های دینی و دنیوی می‌شود ـ بازگو کن؛ یعنی خداوند را به خاطر نعمت‌های دینی و دنیوی ستایش کن؛ و به صورت ویژه از آنها سخن بگو، اگر در سخن گفتن از آنها مصلحتی بود؛ و اگر مصلحتی در کار نبود، به طور عام به آنها اشاره کن؛ چون بازگو کردن نعمت‌ها، انگیزۀ شکرگزاری را تقویت کرده و باعث می‌شود تا دل آدمی کسی را که نعمت‌ها را داده است دوست بدارد. چون دل آدمی بر محبت کسی سرشته است که با او احسان کند.

* * *